Darowizna w majątku małżonków.

Umowa darowizny uregulowana w art.  888 – 902 k.c. jest umową jednostronnie zobowiązującą, konsensualną, nieodpłatną i kauzalną (tzn. jest podstawą przysporzenia, która jest konieczna do przejścia własności rzeczy – causa donandi). Jej istotna polega na zobowiązaniu darczyńcy do bezpłatnego świadczenia na rzecz drugiej strony umowy (obdarowanego), kosztem swego majątku w wyniku czego zwiększają się jej aktywa lub zmniejszają się jej pasywa. W konsekwencji, darowizną będzie nie tylko podarowanie jakiejś określonej rzeczy czy prawa, ale również zwolnienie z długu czy przejęcie długu jeżeli nie stanowi wykonania zobowiązania z jakiejś innej umowy określonej przepisami Kodeksu cywilnego (art. 889 pkt. 1).

Często spotykany problem w praktyce dotyczy skutków dokonania tego przysporzenia podczas gdy obdarowany znajduje się we wspólności majątkowej małżeńskiej. Osoba, której sytuację majątkową określa owa wspólność często nie zdaje sobie sprawy z tego, że przedmioty majątkowe, nabyte w drodze darowizny należą do jej majątku osobistego, co ma zasadnicze znaczenie w sytuacji ewentualnego podziału majątku po ustaniu małżeństwa, a także odpowiedzialności za długi powstałe podczas wspólności majątkowej.

Zgodnie bowiem z art. 33 „przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił” stanowią składnik majątku osobistego. Aby przedmiot darowizny wszedł do wspólności majątkowej małżeńskiej oświadczenie darczyńcy w umowie darowizny musi wyraźnie stanowić, że jego wolą jest przysporzenie na rzecz osoby obdarowanej oraz jej małżonka. Co do zasady, umowa darowizny powinna być sporządzona w formie aktu notarialnego, jednak jak stanowi art. 890 § 1 „ (…) umowa darowizny zawarta bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione.”. W tej sytuacji oczywiście udowodnienie jaka była wola darczyńcy może być utrudnione, jednak nie jest całkowicie niemożliwe.

Należy pamiętać, że niezachowanie formy aktu notarialnego kiedy przedmiotem umowy darowizny jest nieruchomość nie przeniesie skutecznie prawa własności, a co najwyżej może stanowić zobowiązanie do dokonania takiej czynności rozporządzającej w przyszłości. Do osiągnięcia skutku przysporzenia będzie więc wymagana dodatkowa czynność rozporządzająca dokonana już w prawidłowej formie – aktu notarialnego. Sąd Najwyższy nawiązując do tematu przeniesienia własności nieruchomości w drodze darowizny na rzecz obu małżonków wypowiedział się w tezie orzeczenia już w 1975 r. „Przeniesienie własności nieruchomości w drodze darowizny na rzecz jednego z małżonków z zastrzeżeniem darczyńcy, aby przedmiot darowizny został objęty ustawową wspólnością majątkową obojga małżonków, wywołuje ten skutek, że darowana nieruchomość wchodzi do tej wspólności bez potrzeby przyjęcia ze strony drugiego małżonka”(III CZP 12/75). Oznacza to, że stroną darowizny może być darczyńca i jeden podmiot po stronie obdarowanego a przeniesienie własności nastąpi i tak na rzecz majątku wspólnego dwóch podmiotów – w tej sytuacji małżonków.

Udziały w majątku wspólnym małżonków są z mocy ustawy równe co, przy podziale ma takie znaczenie, że darowizna często będzie przysługiwała małżonkom po połowie. Po podziale majątku, którego elementem jest np. darowana nieruchomość będzie rodziło sytuacje, w której byli małżonkowie będą współwłaścicielami we własności nieruchomości w częściach ułamkowych a zarząd nią określać będą już przepisy o współwłasności z Kodeksu cywilnego a nie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

W przypadku kiedy darczyńca nie wskazał, że przedmiot darowizny ma wejść do wspólnego majątku małżonków stanowi on element majątku osobistego obdarowanego małżonka. Warto podkreślić, że przedmioty nabyte za taki składnik majątku osobistego podczas trwania we wspólności majątkowej małżeńskiej również należą do majątku osobistego danego małżonka w myśl zasady surogacji wyrażonej w art. 33 pkt. 10 k.r.o.. Oznacza to, że po ustaniu wspólności nie będą stanowiły przedmiotu czynności podziału majątku i od początku stanowią własność jedynie jednego z małżonków.

To czy dana rzecz lub prawo stanowi składnik majątku wspólnego czy osobistego jest istotne w przypadku określenia granic odpowiedzialności za długi zaciągnięte podczas trwania małżeństwa. Jak stanowi art. 41 § 1 k.r.o.: „jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków.”. Jeżeli więc darczyńca podarował nieruchomość ze wskazaniem, że należy się ona obu małżonkom wierzyciel może zaspokoić swoje roszczenia z przedmiotu darowizny. W literaturze i orzecznictwie podnosi się, że zgoda małżonka może być wyrażona w każdej formie, może wynikać szczególnie z zachowania się małżonka a w dodatku „oświadczenie o jej wyrażeniu nie musi być skierowane do kontrahenta małżonka, może bowiem być skierowane do tego z małżonków, które zamierza dokonać czynności.”. W konsekwencji kiedy przedmiot darowizny wchodzi do majątku osobistego małżonka, który nie zaciągnął zobowiązania nie będzie on mógł się stać przedmiotem egzekucji.  Trzeba przy tym mieć na uwadze treść art. 30 § 1 który stanowi, że za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków w sprawach związanych z zaspokojeniem zwykłych potrzeb rodziny oboje małżonkowie są zobowiązani solidarnie. Odpowiedzialność solidarna (art.366 k.c.) oznacza, że wierzyciel może zaspokoić swoje roszczenie z całego majątku obojga małżonków – objętego wspólnością i z ich majątków osobistych.

Kwestia tego, czy dany przedmiot majątkowy stanowi element składnika majątku wspólnego czy osobistego ma też znaczenie w przypadku wzajemnych rozliczeń dokonywanych przez małżonków po ustaniu wspólności majątkowej. Art. 45 § 1 k.r.o. stanowi, że małżonek „może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności.”. Przykładem nakładów zużytych w celu zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny może być np. „remont lub przebudowa ze środków majątku wspólnego małżonków domu stanowiącego własność jednego z nich, w którym oni mieszkali” (SN II CSK 593/2012).

Jeżeli chodzi o przedmioty nabyte w drodze darowizny przez jednego z małżonków, zasygnalizuje tylko, że nie mogą one być objęte majątkową umowa małżeńską rozszerzającą wspólność.

Jak widać, w związku z powyższymi uwagami – warto przy dokonywaniu darowizny dokładnie wskazać czy przysporzenie dokonane w jej ramach ma stanowić składnik majątku osobistego czy też ma być ono objęte wspólnością ustawową. Podczas trwania małżeństwa zadbanie o tę kwestie może „uratować” dany przedmiot przed roszczeniami ewentualnych wierzycieli. Natomiast po jego ustaniu zdecydowanie łatwiej dokonać podziału majątku oraz rozliczeń nakładów i wydatków, jeżeli przedmiot był częścią majątku osobistego.

Patryk Hatak

Bilbiografia:

- Helena Ciepła, Bronisław Czech, Tadeusz Domińczyk, Stanisława Kalus, Kazimierz Piasecki, Marek Sychowicz,  Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, LexisNexis 2011

- ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U.2014.121)

- ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U.2012.788)

- Kodeks cywilny. Komentarz. Księga trzecia. Zobowiązania, red. Jacek Gudowski, LexisNexis 2013