Kiedy pracownik odbywa dyżur?

Wbrew potocznemu przekonaniu dyżurują nie tylko lekarze. Zgodnie art. 151⁵ Kodeksu pracy (k.p.) dyżurem pracowniczym jest pozostawanie pracownika poza normalnymi godzinami pracy w gotowości do wykonywania pracy wynikającej z umowy o pracę. Dyżur zatem to czas w trakcie którego pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy. Jeżeli zajdzie taka potrzeba i pracodawca wyda polecenie, pracownik będzie musiał świadczyć pracę. Jak podaje A.M. Świątkowski „dyżur (…) jest jednym z obowiązków pracowniczych. Stanowi dodatkowe zadanie robocze po normalnych godzinach pracy, bez względu na to, czy zadanie to mieściło się w ramach uzgodnionego rodzaju pracy, czy też wykraczało poza ten rodzaj” (A.M. Świątkowski, Polskie prawo pracy s. 322).

Jak zauważa Ł. Pisarczyk (komentarz elektroniczny lex do art. 151⁵ k.p.) „cechą różniącą dyżur od pozostawania w gotowości do pracy, które podlega wliczeniu do czasu pracy, jest jego ponadwymiarowy charakter - przypada on poza normalnymi godzinami pracy, czyli godzinami pracy wynikającymi z obowiązującego pracownika rozkładu czasu pracy. Jeżeli oczekiwanie na powierzenie pracy (pozostawanie w dyspozycji pracodawcy) przypada w rozkładowych godzinach pracy, stanowi, zgodnie z art. 128 § 1, czas pracy”.

Podczas pełnienia dyżuru, możliwe są dwie sytuacje:

-pierwsza, gdy pracownik nie świadczy pracy, a jedynie pozostaje w gotowości do jej świadczenia. Wówczas czas dyżuru nie wlicza się do czasu pracy. Dyżur nie może jednak naruszać prawa pracownika do odpoczynku, uregulowanego w art. 132 i 133 k.p.

-druga, gdy pracownik podczas dyżuru wykonuje dodatkowe czynności na rzec pracodawcy w interesie zakładu pracy. Godziny efektywnej pracy podczas dyżuru wliczają się do czasu pracy.  Jeżeli pracownik świadczy pracę po zakończeniu dniówki roboczej, czyli godziny efektywnej pracy przekraczają normy czasu danego pracownika, to są one wówczas rozliczane jak godziny nadliczbowe.

Dla określenia uprawnień pracownika z tytułu dyżuru pracowniczego, kluczowe znaczenie ma ustalenie miejsca, w którym pracownik pełni dyżur. Dyżur może być bowiem pełniony w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, np. w domu. Za czas dyżuru pełnionego poza domem pracownikowi przysługuje czas wolny od pracy w wymiarze odpowiadającym długości dyżuru. W przypadku braku możliwości do udzielenia czasu wolnego, pracodawca wypłaca pracownikowi wynagrodzenie wynikające z osobistego zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną. Jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony w warunkach wynagrodzenia, pracownikowi przysługuje 60% wynagrodzenia. Za dyżur pełniony w domu, pracownikowi nie przysługuje wynagrodzenie (jednakże postanowienia układ zbiorowego pracy, a także inne przepisy płacowe lub zawarta z pracownikiem umowa o pracę mogą przewidywać odmienne rozwiązania w tym zakresie). Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 maja 2009 r. III PK 8/09 „o dyżurze domowym przesądza charakter więzi łączącej pracownika z miejscem dyżurowania. W typowej sytuacji chodzi tu o dom lub mieszkanie, które stanowi jego centrum życiowe, jest traktowane przez niego jako miejsce, w którym ma zamiar przebywać stale lub długotrwale”. Nie musi to być miejsce zameldowania.

Dyżur może przypadać na dni będące dla pracownika dniami pracy, ale również w dni wolne od pracy, jeżeli nastąpiło powierzenie pracy w te dni.

Ustawodawca nie określił przesłanek dyżuru, ani jego granic czasowych. Problem jaki pojawia się w związku z dyżurem pracowniczym to kwestia ograniczania pracownika do dysponowania swoim czasem prywatnym. Dlatego też słusznie zwraca się uwagę w doktrynie, że pracodawcy powinni korzystać z tego prawa w granicach uzasadnionych potrzeb. Prawo to nie powinno być również nadużywane.

Części przepisów odnośnie dyżurów pracowniczych nie stosuje się do pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy.

W przedmiocie dyżurów szczególne regulację przewidują m.in. przepisy ustawy o zakładach opieki zdrowotnej.  Lekarze i inni posiadający wyższe wykształcenie pracownicy wykonujący zawód medyczny, którzy są zatrudnieni w zakładzie opieki zdrowotnej dla osób wymagających całodobowych świadczeń zdrowotnych, mogą być zobowiązani do pełnienia dyżuru medycznego. Czas dyżuru wlicza się do czasu pracy. Praca w ramach dyżuru medycznego może również przekraczać 37 godzin 55 minut na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym. Przy obliczaniu wynagrodzenia za pracę w ramach dyżuru medycznego stosuje się odpowiednio przepisy art. 151¹ § 1–3 Kodeksu pracy. W przypadku lekarzy stażystów zasady wynagrodzenia określają odrębne przepisy. Lekarze i wymienione osoby posiadające wyższe wykształcenie mogą również zostać zobowiązane do pozostawania w gotowości do udzielania świadczeń zdrowotnych poza zakładem opieki zdrowotnej. Za każdą godzinę pozostawania w gotowości do udzielania świadczeń zdrowotnych przysługuje wówczas wynagrodzenie w wysokości 50% stawki godzinowej wynagrodzenia zasadniczego. Stawkę tę oblicza się dzieląc kwotę miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego wynikającego z osobistego zaszeregowania pracownika przez liczbę godzin pracy przypadających do przepracowania w danym miesiącu. Jeżeli pracownik pozostający w gotowości do świadczeń zdrowotnych poza zakładem pracy zostanie do niego wezwany rozliczany będzie według zasad obowiązujących podczas dyżuru medycznego.

Ponieważ pozostawanie w gotowości do świadczenia pracy (dyżurowanie) stanowi obowiązek pracownika, pracownik nie może odmówić spełnienia tego obowiązku. W szczególności nieskuteczne może być tutaj wyłączenie telefonu i celowe „odcięcie się od świata”. W doktrynie wskazuje się, że w związku z wszechobecnością telefonów komórkowych pojęcie dyżuru domowego nabrało innego znaczenia. Za sprawą telefonu komórkowego kontakt z pracownikiem może być nawiązany praktycznie wszędzie. Dlatego też pracownik mając świadomość konieczności podjęcia pracy powinien mieć włączony telefon.

Maksymilian Szeląg-Dylewski