Małżeństwo wyznaniowe o skutkach cywilnych - ogólna charakterystyka

Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny jest instytucją o dużej doniosłości społecznej. W świetle polskiego prawa stanowi sui generis umowę, która rodzi poważne skutki
w czasie jego trwania, jak i po jego ustaniu. Natomiast w z punktu widzenia związku wyznaniowego małżeństwo będąc wynikiem konsensusu między państwem a Kościołem wypełnia nieco inną rolę, przede wszystkim marginalne znaczenie mają tutaj stosunki majątkowe między samymi małżonkami jak też między nimi a osobami trzecimi.

Obrazuje to w szczególności definicja tej instytucji zawarta w kanonie 1055 § 1 Kodeksu prawa kanonicznego, która stanowi, iż małżeństwo jest sakramentem udzielanym sobie nawzajem przez nupturientów (kobietę i mężczyznę), a jego celem jest przede wszystkim spłodzenie i wychowanie potomstwa, wzajemne doskonalenie się, miłość małżeńska i  zaspakajanie popędu płciowego. Jest również ceremoniałem „niezmiennym oraz nierozerwalnym” W sferze prawnego porządku krajowego, definicję małżeństwa możemy odtworzyć na podstawie art. 18 Konstytucji RP i przepisów ustawy z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. u. z 1964 roku nr 9 poz. 59 ze zm., dalej jako „kro”). Przepisy te stanowią, że małżeństwo jest związkiem kobiety i mężczyzny (a więc jest to tak jak w przypadku definicji z prawa kościelnego) oraz, że podlega ono ochronie i opiece Rzeczpospolitej Polskiej a mamy z nim do czynienia po spełnieniu szeregu formalnych przesłanek. Widać więc wyraźnie, że to normy prawa kościelnego dopełniają treść krajowej definicji małżeństwa.

Pozostając w obrębie regulacji wyrażonej w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym warto zwrócić uwagę, że dla opisywanej tematyki najbardziej istotne znaczenie ma bezpośrednio art. 1 § 2  ustawy. Zgodnie z jego treścią „małżeństwo zostaje również zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu i kierownik urzędu stanu cywilnego następnie sporządzi akt małżeństwa. Gdy zostaną spełnione powyższe przesłanki, małżeństwo uważa się za zawarte w chwili złożenia oświadczenia woli w obecności duchownego.”. Jak wynika z powyższego jest to norma, w której ustawodawca w ogólny sposób opisał instytucję tzw. małżeństwa wyznaniowego. Stanowi on wyraz tego, iż obecny stan prawny charakteryzuje się tzw. autonomią dwóch systemów prawnych: wyznaniowego i laickiego. Cechą charakterystyczną tego systemu jest możliwość nadania skutków cywilnych małżeństwu zawartemu przed duchownym określonego wyznania. Chodzi o duchownych wyznań uznanych przez Państwo polskie w odpowiednich aktach prawnych rzędu ustawowego. Wynika to również z generalnej zasady wpisanej do art. 1 Konkordatu polskiego, proklamującej poszanowanie dualizmu porządków prawnych, wynikającego z autonomii i niezależności Kościoła i państwa, każdego w swoim zakresie.

Małżeństwo wyznaniowe zostało uregulowane dopiero w 1993 roku ze względu na niechęć poprzedniej władzy państwowej do władz kościelnych i głęboko laickiego charakteru państwa kierowanego mocno lewicową doktryną, aż do zmian ustroju dokonanych w 1989 roku. Wtedy
to rozpoczęto prace nad ustanowieniem łączonej regulacji zawarcia małżeństwa, których skutkiem było wprowadzenie 28 sierpnia 1993 roku Konkordatu. Przyjęto w nim generalną zasadę stwierdzającą, że małżeństwo cywilne może zostać zawarte według jednej z dwóch równorzędnych formuł: wyznaniowej lub cywilnej, i obie z tych form wywołują skutki prawne na gruncie prawa cywilnego. Szczególnie doniosły dla kwestii małżeństwa o podwójnym skutku jest art. 10 Konkordatu polskiego. Przepis ten stanowił podstawę do odpowiedniej nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Warto przy tym zwrócić uwagę, iż regulacje Konkordatu nie mają bezpośredniego zastosowania. Istotne jednak znaczenie mogą mieć zawarte w nim dyrektywy interpretacyjne. Zgodnie z treścią art. 10 od chwili jego zawarcia małżeństwo kanoniczne wywiera takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim, jeżeli między nupturientami nie istnieją przeszkody wynikające z prawa polskiego, złożą oni przy zawieraniu małżeństwa zgodne oświadczenie woli dotyczące wywarcia takich skutków, a zawarcie małżeństwa zostało wpisane w aktach stanu cywilnego na wniosek przekazany urzędowi stanu cywilnego
w terminie pięciu dni od zawarcia małżeństwa. Istotne jest, że termin ten ulega przedłużeniu, jedynie jeżeli nie został dotrzymany z powodu siły wyższej i tylko do czasu ustania tej przyczyny. Odwołując się do zasady dualizmu porządków prawnych postanowiono, że orzekanie o ważności małżeństwa kanonicznego, a także w innych sprawach małżeńskich przewidzianych w prawie kanonicznym, należy do wyłącznej kompetencji władzy kościelnej, natomiast orzekanie w sprawach małżeńskich w zakresie skutków określonych w prawie polskim należy do wyłącznej kompetencji sądów państwowych.

Umowa konkordatowa nie precyzowała jednak, do kogo należy stwierdzenie braku przeszkód do zawarcia małżeństwa oraz braku określenia charakteru prawnego oświadczenia woli nupturientów o uzyskaniu skutków cywilnych. Nie wskazywała także w sposób jednoznaczny podmiotu zobligowanego do złożenia wniosku o wpisanie małżeństwa do akt stanu cywilnego. W związku z tym Sejm Rzeczpospolitej Polskiej dnia 24 lipca 1998 roku podjął ustawę nowelizującą Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks postępowania cywilnego, ustawę o aktach stanu cywilnego, ustawę o stosunku państwa do kościoła oraz niektórych innych ustaw (Dz. u. z 1998 r. nr 117, poz.757.). Nowelizacja określała już jakie obowiązki związane z zawieraniem małżeństwa wyznaniowego leżą po stronie organów państwowych i kościelnych i dopełniła się regulacja dotycząca procedury zawarcia małżeństwa o podwójnym skutku.

Pierwszą czynnością jakiej muszą dopełnić nupturienci chcący zawrzeć małżeństwo wyznaniowe jest  zgłoszenie się do Urzędu Stanu Cywilnego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania jednej ze stron w celu otrzymania zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. Warunkiem jego otrzymania jest spełnienie wymagań takich jak przy zawieraniu małżeństwa cywilnego, czyli ze względu na kryterium wieku  kobieta i mężczyzna muszą mieć ukończone 18 lat, przy czym kobieta, która ukończyła 16 lat może uzyskać z sądu rejonowego – w wydziale rodzinnym i nieletnich pozwolenie na zawarcie małżeństwa, przed ukończeniem 18 lat.

Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowią, że nie może zawrzeć małżeństwa:

·      kto już pozostaje w związku małżeńskim,

·       osoba ubezwłasnowolniona,

·       osoba dotknięta chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym,

·       krewni w linii prostej, rodzeństwo ani powinowaci w linii prostej,

·        przysposabiający i przysposobiony,

                  Warto zwrócić uwagę, iż szerszy jest katalog przeszkód dla zawarcia małżeństwa według prawa kościelnego. Do przeszkód takich należy m. in.:

·      zbyt niski wiek w momencie zawierania związku – wymagany wiek to 14 lat dla kobiety i 16 lat dla mężczyzny wg prawa kanonicznego, jednak kodeks prawa kanonicznego odsyła do regulacji konferencji episkopatów; w Polsce małżeństwo mogą zawrzeć kobiety i mężczyźni, którzy ukończyli 18 lat; można udzielić dyspensy ze względu na wiek dla dziewczynek od 12, a chłopców 14 lat;

·       impotencja, czyli niemoc płciowa; może mieć charakter psychiczny lub fizyczny oraz względny lub bezwzględny;

·       związanie węzłem poprzedniego małżeństwa – nie może istnieć więcej niż jedno małżeństwo, również jeśli jest to małżeństwo świeckie ale istnieją tutaj tzw. przywileje wiary:

·       - przywilej Pawłowy  - prawo do ponownego zawarcia małżeństwa przez osoby, które wcześniej były już w związku małżeńskim, potem przeszły na chrześcijaństwo i stwierdziły, że ich niechrześcijański małżonek albo chce się oddzielić, albo nie pozwoli wypełniać praktyk religijnych;

·       - przywilej Piotrowy - w przypadku poliandrii lub poligamii, osoba, która posiada kilka żon lub kilka mężów i przyjęła chrzest to może zawrzeć małżeństwo z jednym ze swoich dotychczasowych współmałżonków lub zupełnie kimś innym; nie ma dyspensy;

·       różne wyznanie – w przypadku gdy jedna osoba jest katolikiem, a druga chrześcijaninem innego wyznania; takie małżeństwo bez dyspensy jest zawarte niegodziwie, obciąża sumienie; osoby powinny ubiegać się o dyspensę, należy podpisać oświadczenie, że dziecko, które urodzi się w tym małżeństwie będzie wychowane w wierze katolickiej;

·       różna wiara – w przypadku, gdy osoby są różnej wiary (np. katolik i muzułmanin), ma charakter rozrywający; musi być dyspensa biskupa; wymagana jest większa liczba świadków; nie można powtarzać oświadczenia woli po raz drugi w innym obrządku;

·       węzeł święceń - diakonat, prezbiteriat, sakra biskupia; diakon nie może zawrzeć małżeństwa bez zgody biskupa, a biskup bez zgody papieża;

·       śluby czystości – wyróżniamy czasowe lub wieczyste oraz publiczne
lub niepubliczne; tylko ślub wieczysty i publiczny wymaga dyspensy papieża;

·       uprowadzenie lub pozbawienie wolności dla zawarcia małżeństwa (chyba że później śluby zostaną w sposób wolny potwierdzone); syndrom sztokholmski - stan psychiczny, który pojawia się u ofiar porwania lub u zakładników, wyrażający się odczuwaniem sympatii i solidarności z osobami je przetrzymującymi;

·       występek „małżonkobójstwa” - spowodowanie śmierci uprzedniego małżonka swojego lub partnera w celu zawarcia nowego małżeństwa; tylko papież może udzielić dyspensy;

·       przyzwoitość publiczna – np. pozostawanie z bliskim krewnym (pierwszy stopień linii prostej) drugiej strony w nieważnym małżeństwie lub trwałym i publicznym konkubinacie; zjawisko gorszące; możliwa dyspensa biskupa;

·       pokrewieństwo duchowe – występuje między chrzestnym/chrzestną
a chrześnicą/chrześniakiem; w religii grekokatolickiej;

Osoby zamierzające zawrzeć małżeństwo zobowiązane także są złożyć przed Kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego lub polskim konsulem (jeżeli przebywają za granicą) zapewnienie, że nie wiedzą o okolicznościach wyłączających zawarcie małżeństwa. Przy tej okazji nupturienci składają również oświadczenie o tym jakie nazwisko będzie nosić ich potomstwo. Otrzymane zaświadczenie ważne jest przez 3 miesiące liczone od daty jego wystawienia. Następnie przyszli małżonkowie udają się z zaświadczeniem (dostają 3 jego kopie) do duchownego kościoła lub związku wyznaniowego, przed którym udzielą sobie ślubnego sakramentu. Po odpowiedniej ceremonii religijnej małżonkowie wraz ze świadkami podpisują zaświadczenie o zawarciu małżeństwa, które musi zostać w terminie 5 dni przesłane przez osobę upoważnioną do jego wystawienia kierownikowi właściwego Urzędu Stanu Cywilnego. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji w obwieszczeniu z dnia 21 lutego 2008 r. zamieścił wykaz stanowisk, których zajmowanie upoważnia do sporządzenia zaświadczenia stanowiącego podstawę sporządzenia aktu małżeństwa zawartego w sposób określony w art. 1 § 2 i 3 kro. W przypadku Kościoła katolickiego upoważnieni są ordynariusz miejsca, proboszcz, administrator parafii, wikariusz w zastępstwie proboszcza, duchowny w zastępstwie proboszcza. W dalszej kolejności zostaje kierownik Urzędu Stanu Cywilnego sporządza akt małżeństwa.

Spełnienie wszystkich wymienionych przesłanek powoduje, że małżeństwo wywołuje skutki w obrębie prawa cywilnego i to od momentu złożenia przez nupturientów zgodnych oświadczeń woli co do wstąpienia w związek o tym charakterze. Zostaje zawarte małżeństwo wyznaniowe.

Patryk Hatak

Bibliografia:

W. Góralski, Studia nad małżeństwem i rodziną, Warszawa 2007

A. Mezglewski, A. Tunia, Wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa,

Warszawa 2007,

M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2010,

E. Sztafrowski, Podręcznik prawa kanonicznego 4, Warszawa 1986,

Prawo rodzinne i opiekuńcze. Komentarz, pod red. Kazimierza Piaseckiego, wyd. LexisNexis 2011 rok.

Prawo o aktach stanu cywilnego. Komentarz, orzecznictwo, wzory dokumentów i pism, autorzy: Alicja Czajkowska oraz Elżbieta Pachniewska, wyd. LexisNexis 2011 rok.

K. Piasecki, Prawo Małżeńskie, Warszawa 2011