Ochrona praw autorskich oraz odpowiedzialność za plagiat.

Plagiat to pojęcie z języka potocznego. Zarówno w ustawie prawo o szkolnictwie wyższym jak i ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych próżno jest doszukiwać się legalnej, skonkretyzowanej definicji plagiatu. Trudno podać jednoznaczną i niekontrowersyjną definicję plagiatu. Wynika to w dużej mierze ze złożoności materii, z którą mamy do czynienia. Trzeba także pamiętać, że plagiat nie jest pojęciem prawnym, choć często wiąże się z naruszeniem praw autorskich lub praw pokrewnych.[1]

Ogólnie rzecz biorąc, plagiatem jest przywłaszczenie cudzego utworu w całości, a także jego znacznych lub istotnych części. W języku potocznym plagiatem określa się bowiem każdą kradzież własności intelektualnej, która obejmuje nawet przywłaszczenie sobie odkrycia lub pomysłu. Za kradzież intelektualną uznać należy również wykorzystanie utworu lub części w zmienionej formie z zachowaniem jego istoty. W odniesieniu do przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej jako: pr. aut.) za plagiat nie uznawane jest kopiowanie samych pomysłów, odkryć, czy idei.

W szczególności (nie jest to katalog zamknięty) przedmiotem prawa autorskiego są utwory: 

1) wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);

2) plastyczne;

3) fotograficzne;

4) lutnicze;

5) wzornictwa przemysłowego;

6) architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;

7) muzyczne i słowno-muzyczne;

8) sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;

9) audiowizualne (w tym filmowe).[2]

Dodatkowo pamiętać należy, iż z punktu widzenia prawa autorskiego z plagiatem do czynienia mieć będziemy tylko w przypadku przypisania sobie autorstwa cudzego utworu, a więc dobra spełniającego przesłankę twórczości lub jego części, przy czym tylko tych elementów chronionych prawem autorskim, a więc elementów twórczych[3]. Nie stanowi plagiatu wykorzystanie bez wskazania autora aktów normatywnych lub ich urzędowych projektów, urzędowych dokumentów, opublikowanych opisów patentowych lub ochronnych i prostych informacji prasowych.

Rozróżniamy klika rodzajów plagiatu. Co do zasady podzielić je można na plagiat jawny oraz plagiat ukryty. Plagiat jawny – świadome przypisanie sobie autorstwa całego cudzego dzieła lub jego części bez dokonywania zmian w formie utworu. Plagiat ukryty - odwzorowanie danego utworu przy użyciu synonimów, odwzorowanie w zmienionej formie elementów utworu, które mimo to oddają dokładnie to samo, co w utworze pierwotnym. Powyższy podział potwierdza również orzecznictwo Sądu Najwyższego[4]

Sam plagiat, mimo iż najczęściej utożsamiany przez sądy ze sposobem naruszenia prawa autorskiego, jest tylko jednym z wielu możliwych przypadków. Nie wolno przykładowo:

- dopisywać się jako współautor dzieła, które zostało stworzone samodzielnie;

- pomijać nazwiska autora przy komunikowaniu utworu publiczności;

- naruszać treści lub formy utworu (tj. wprowadzać do niego niedozwolonych zmian);

- udostępniać publiczności utworu, który nie został za zgodą twórcy publiczności udostępniony.

Warto również wspomnieć o instytucji dozwolonego użytku utworów, która stanowi wyjątek od treści praw majątkowych, wprowadzonej w celu umożliwienia użytkownikom skorzystania z utworu bez konieczności uzyskania zgody autora i zapłaty mu stosownego wynagrodzenia. Jedną z najczęściej stosowanych licencji ustawowych jest prawo cytatu zawarte w art. 29.1. pr. aut.: „wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości.” Cytowane fragmenty nie mogą być jednak zasadniczą częścią w tworzonym dziele. Prawo nie precyzuje co do tego szczegółowych wytycznych, nie może jednak dojść do sytuacji, w której osoba czytająca dzieło ma wrażenie, że cytaty są główną częścią, a pozostała część dzieła jedynie nieznacznym dopełnieniem. Proporcje powinny być wyważone, cytat ma pełnić rolę podrzędną w stosunku do całego dzieła.

Pewnym rodzajem dozwolonego użycia jest również tak zwany utwór inspirowany. Jest to utwór samoistny, różniący się od (stworzonego już wcześniej) utworu pierwotnego, lecz nawiązujący do oryginału. Ustalając wąską granicę pomiędzy utworem inspirowanym, a opracowaniem czy wręcz plagiatem, Sąd Najwyższy zajął stanowisko, że i w takiej sytuacji (utwór inspirowany) przeróbka stanowi samodzielne dzieło, jeżeli treścią i formą różni się od opracowanego cudzego utworu (charakter, rodzaj, przeznaczenie). [5]

Naruszenie prawa do autorstwa może być przesłanką do pociągnięcia nierzetelnego twórcy plagiatu do odpowiedzialności cywilnej. Twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie dokonanego naruszenia może także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub - na żądanie twórcy - zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny[6].  Orzeczenie poszczególnych środków sąd uzależnia zasadniczo od ich adekwatności oraz  rodzaju utworu i stopnia naruszenia.

Ponadto, niezależnie od odpowiedzialności cywilnej, "plagiator" popełnia przestępstwo zagrożone  karą grzywny, karą ograniczenia wolności, lub karą pozbawienia wolności od 1 miesiąca do 3 lat. Tej samej karze podlega także ten, kto rozpowszechnia bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania.[7]

Podsumowując, wskazać należy na wciąż niską w polskim społeczeństwie wiedzę na temat ochrony autorskich praw majątkowych. Warto wprowadzać jak najwięcej akcji promujących zarówno wśród twórców jak i korzystających z utworów specyfikę prawa autorskiego i praw pokrewnych. I już ostatnia przestroga dla wspomnianych studentów: wykazanie plagiatu w pracy dyplomowej (licencjackiej, magisterskiej) spowodować może odebranie tytułu naukowego nawet po wielu latach, gdyż ochrona utworu nie ulega przedawnieniu.

Maciej Stępień