Zwrot pozwu, cofnięcie, odrzucenie

Czym różni się zwrot pozwu od jego cofnięcia i odrzucenia?

I. Zwrot pozwu.

              Zwrot pozwu jest stwierdzeniem, iż na skutek wadliwości czynności powoda nie doszło do wytoczenia powództwa. Jak wiadomo, wszczęcie postępowania cywilnego zmierza do realizowania przez konkretny podmiot ochrony jego praw i następuje przez wytoczenie powództwa.[1] Odbywa się ono zawsze z inicjatywy pozasądowej, co oznacza, że sąd nigdy nie będzie inicjatorem postępowania. Istotą powództwa jest żądanie, za pomocą którego, powód - strona tego postępowania, domaga się wydania przez sąd merytorycznego rozstrzygnięcia, ewentualnie wydania nakazu zapłaty na swoją rzecz od drugiej strony - pozwanego. Powództwo z technicznego punktu widzenia jest składane do sądu przez powoda lub jego pełnomocnika w formie pozwu. W artykule 122 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 listopada 1987 - Regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych, dla określenia pozwu używa się pojęcia „pismo wszczynające postępowanie”.[2]

Celem usprawnienia działania sądów i ujednolicenia formy składanych pozwów, każdy z nich powinien spełniać podstawowe warunki formalne. Są one takie same, jak dla każdego pisma procesowego, będącego pierwszym pismem w sprawie. Określają je kolejno art. 125 § 2, 126, 126¹, 126² Kodeksu postępowania cywilnego[3], przewidując: wnoszenie pisma procesowego na urzędowym formularzu lub na elektronicznym nośniku informatycznym, jeżeli przepis szczególny tak stanowi; wskazanie sądu do którego pismo jest skierowane, dokładne oznaczenie stron i ich przedstawicieli, pełnomocników wraz z adresem, oznaczenie rodzaju pisma, treść, podpis osoby wnoszącej pismo, wymienienie i dołączenie załączników; obowiązek podania wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia; obowiązek uiszczenia opłaty od pisma. Każdy pozew powinien zawierać ponadto warunki szczególne, określone w art. 187 k.p.c. Zgodnie z nim pozew musi obligatoryjnie zawierać dokładnie określone żądanie (petitum), a także przytoczenie okoliczności faktycznych, które uzasadniają owe żądanie (causa petendi). Konieczne jest także, w przypadku roszczeń majątkowych, oznaczenie wartości przedmiotu sporu (chyba że tym przedmiotem jest określona kwota pieniężna, stanowiąca wartość przedmiotu sporu). W miarę potrzeby niezbędne jest również przytoczenie okoliczności uzasadniających właściwość sądu.

Treść fakultatywną pozwu wyznacza art. 187 § 2 k.p.c., który przewiduje, że pozew może zawierać wnioski o zabezpieczenie powództwa, nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności i przeprowadzenie rozprawy w nieobecności powoda oraz wnioski służące do przygotowania rozprawy. Mają one na celu przyspieszenie rozstrzygnięcia sporu.

W przypadku dochodzenia roszczeń z umów o: świadczenia usług pocztowych i telekomunikacyjnych; przewóz osób i bagażu w komunikacji masowej; dostarczanie energii elektrycznej, gazu i oleju opałowego; dostarczanie wody i odprowadzanie ścieków; wywóz nieczystości; dostarczanie energii cieplnej;, powód będący usługodawcą lub sprzedawcą, obowiązany jest wnieść pozew na urzędowym formularzu (art. 187¹ k.p.c.). W wymienionych powyżej sprawach, pozew wnosi się na elektronicznych nośnikach informatycznych, jeżeli przepis szczególny tak stanowi (art. 187² k.p.c.). Dotychczas jednak takiego przepisu brak. Strona może także podać podstawę prawną, ale nie jest do tego zobligowana.

Niespełnienie warunków określonych w art. 126 i 187 k.p.c., a także nie uiszczenie odpowiedniej opłaty od pisma spowoduje, że pozew nie otrzyma prawidłowego biegu. Nad spełnieniem tych warunków kontrolę sprawuje sąd.  Sprawdza on ponadto, czy nie zachodzi brak jednej z przesłanek procesowych, które bierze pod uwagę z urzędu. Jeżeli przewodniczący sądu stwierdzi istnienie braków formalnych pozwu lub nie uiszczenie opłaty, wydaje zarządzenie o wezwaniu strony do poprawienia, uzupełnienia lub opłacenia pozwu w terminie tygodniowym. Osobie, która mieszka lub ma siedzibę za granicą (w przypadku osób prawnych), a nie ma przedstawiciela w Polsce, sąd wyznacza termin nie krótszy niż miesiąc (art. 130 § 1 zd. 1 k.p.c., 130 § 1¹k.p.c).

Mylne oznaczenie pisma procesowego lub inne oczywiste niedokładności nie stanowią przeszkody do nadania pismu biegu i rozpoznaniu go w trybie właściwym (art. 130§1 zd.2 k.p.c.). Do typowych braków, które mogą być uzupełnione w trybie art. 130 k.p.c., należy np. brak podpisu, brak odpisu pisma dla strony przeciwnej, brak załącznika. Nie każdy brak można jednak uzupełnić, np. uprawdopodobnienie przez stronę okoliczności uzasadniających ustanowienie kuratora (art. 144 § 1 k.p.c.), brak wyczerpujących dowodów przedstawionych w pozwie.[4] Uzupełnienie braków w terminie wywołuje skutki ex tunc, to jest od chwili wniesienia pozwu. Nie uzupełnienie wyżej wymienionych braków skutkuje tym, że sąd  zwróci pozew, a zarządzenie to doręczy wyłącznie powodowi (art. 130 § 2, §3, §4 k.p.c.). Pisma procesowe sporządzone z naruszeniem obowiązku adwokacko - radcowskiego zawartego w art. 87¹ k.p.c., podlegają zwrotowi bez wezwania do usunięcia braków, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 130 § 5 k.p.c.). Artykuł 130 k.p.c. znajduje zastosowanie także do pism procesowych kwalifikowanych np. apelacji, jeżeli przepis szczególny nie stanowi innego rozwiązania. Dalej idące konsekwencje przewiduje Kodeks w stosunku do pozwów wnoszonych na formularzach urzędowych.

Jeżeli pismo procesowe, które powinno być wniesione na urzędowym formularzu, nie zostało wniesione na takim formularzu lub nie może otrzymać prawidłowego biegu na skutek niezachowania innych warunków formalnych, przewodniczący wzywa stronę do jego poprawienia lub uzupełnienia

w terminie tygodniowym. Wezwanie takie powinno wskazywać wszystkie braki pisma oraz zawierać pouczenie o skutkach niewykonania zarządzenia (art. 130¹ § 1¹ k.p.c.). Po bezskutecznym upływie terminu lub ponownym złożeniu pisma dotkniętego brakami, przewodniczący zarządza zwrot pisma. Sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty oraz sprzeciw od nakazu zapłaty sąd odrzuca (art. 130¹ § 2 k.p.c.). Zasady te stosuje się odpowiednio do pozwów wnoszonych na elektronicznych nośnikach elektronicznych (art.130¹ § 3k.p.c.).

Pismo wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego nienależycie opłacone przewodniczący zwraca bez wezwania o uiszczenie opłaty, gdy pismo podlega opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu. Strona może jednak, w terminie tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie pisma, uiścić brakującą opłatę. Jeżeli opłata została wniesiona we właściwej wysokości, pismo wywołuje skutek od daty pierwotnego wniesienia. Skutek taki nie następuje w razie kolejnego zwrotu pisma z tej samej przyczyny (art. 103² § 1 i 2 k.p.c.).

W myśl art. 130² § 3 k. p. c. bez wezwania o uiszczenie opłaty sąd odrzuci pismo wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego dotyczące środków odwoławczych lub środków zaskarżenia (apelację, zażalenie, skargę kasacyjną, skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, sprzeciw od wyroku zaocznego, zarzuty od nakazu zapłaty, skargę na orzeczenie referendarza sądowego) podlegające opłacie w wysokości stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu zaskarżenia. Artykuł 130² § 1-3 k.p.c. stosuje się do pisma wniesionego w postępowaniu w sprawach gospodarczych także wtedy, gdy przedsiębiorcy nie reprezentuje adwokat lub radca prawny.           

Przepisy m. in. art. 130 § 1 i § 1¹ , art. 130² k.p.c. stosuje się odpowiednio, gdy przed wysłaniem odpisu pisma innym stronom lub przed wysłaniem zawiadomienia o terminie posiedzenia (w braku takich stron), powstał obowiązek uiszczenia lub uzupełnienia opłaty na skutek ustalenia przez sąd wyższej wartości przedmiotu sporu, cofnięcia zwolnienia od kosztów sądowych albo uchylenia kurateli (art. 130³ § 1 k.p.c.).

Na zarządzenia przewodniczącego, których przedmiotem jest zwrot pozwu służy zażalenie do sądu drugiej instancji (art. 394 § 1 pkt.1 k.p.c.).                                     

Ze zwrotem pozwu spotykamy się także w postępowaniu uproszczonym przy zakazie kumulacji roszczeń z art. 505³ k.p.c. Ustawodawca umożliwił połączenie kilku roszczeń w jednym pozwie, gdy wynikają z tej samej umowy lub umów tego samego rodzaju. W wypadku niedopuszczalnego połączenia, przewodniczący zarządza zwrot pozwu stosując art. 130¹ k.p.c.

II. Odrzucenie pozwu.

           W niektórych sprawach wszczęcie przed sądem postępowania cywilnego nie zakończy się rozstrzygnięciem merytorycznym na skutek wystąpienia różnych rodzajów przeszkód.[5] Jeżeli przeszkody te istnieją w momencie wszczęcia postępowania, to dokonywanie dalszych czynności jest niedopuszczalne, a sąd wyda postanowienie o odrzuceniu pozwu (art. 199 k.p.c.). Jeżeli natomiast przeszkody te istnieją dopiero w toku toczącego się procesu, to sąd umarza postępowanie.

Przyczyną odrzucenia pozwu jest brak jednej z bezwzględnych przesłanek procesowych, jeżeli nie może być usunięta w postępowaniu lub nie została w wyznaczonym terminie uzupełniona. Sąd musi wtedy uwzględnić z urzędu niedopuszczalność drogi sądowej, a może to uczynić w każdym stanie sprawy.   

Zarzut drogi sądowej jest zarzutem formalnym w rozumieniu art. 222 k.p.c., jego zgłoszenie wywołuje potrzebę przeprowadzenia postępowania incydentalnego dla rozstrzygnięcia tej kwestii.[6] Oddalając ten zarzut, sąd ma obowiązek wydać w tym zakresie oddzielne postanowienie i może wstrzymać dalsze rozpoznanie sprawy, aż do uprawomocnienia się tego postanowienia. Na postanowienie to służy bowiem zażalenie.

Oddalenie innych zarzutów formalnych stwierdzi sąd w uzasadnieniu odrzucenia kończącym postępowanie w sprawie. Wtedy to, przytacza on powody takiego, a nie innego rozstrzygnięcia.

Odrzucenie pozwu może nastąpić wyłącznie  w wypadkach enumeratywnie wyliczonych w k.p.c.- określa je art. 199, 1099, 1124 § 3 k.p.c., z tym jednak że sąd nie może odrzucić pozwu, gdy do rozpoznania sprawy właściwy jest organ administracji publicznej lub sąd administracyjny, jeżeli organ administracji lub sąd administracyjny uznały się w tej sprawie za niewłaściwe (art. 199¹ k.p.c.). Odrzucenie pozwu z powodu  niedopuszczalności drogi sądowej nie może również nastąpić w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, jeżeli do rozpoznania sprawy właściwy jest inny organ. W takim wypadku sąd przekazuje sprawę do tego organu (art. 464 k.p.c.). 

            Przesłanki uzasadniające odrzucenie pozwu można generalnie podzielić na dwie grupy: przesłanek zachodzących przy wszczęciu postępowania oraz przesłanek zachodzących już po doręczeniu pozwu.

             Do pierwszej z tych grup przesłanek niewątpliwie można zaliczyć niedopuszczalność drogi sądowej, ale tylko wtedy, gdy niedopuszczalność istniała od początku postępowania do momentu wydania postanowienia o odrzuceniu pozwu (art. 199 § 1 pkt.1 k.p.c.). Niedopuszczalność drogi sądowej wyklucza rozpatrywanie sprawy przez sąd niezależnie od tego, czy istnieje od samego początku postępowania, czy też wskutek zmian ustawodawczych powstała ona w trakcie toczącego się postępowania. Odrzucenie pozwu z powodu niedopuszczalności drogi sądowej nastąpić może tylko wtedy, gdy niedopuszczalność ta istnieje od początku postępowania do momentu wydania decyzji. Nie może jednak nastąpić odrzucenie pozwu z powodu niedopuszczalności drogi sądowej w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, ponieważ w tych sprawach sąd przekazuje z urzędu sprawę do rozpoznania właściwemu organowi.

          Dalsza przesłanka zaliczana do tej grupy zachodzi wówczas, kiedy o to samo roszczenie pomiędzy tymi samymi stronami sprawa jest w toku (zawisłość sporu) albo została już prawomocnie osądzona (art.199 § 1 pkt. 2 k.p.c.). Zawisłość sporu, która powstaje z momentem doręczenia pozwu pozwanemu uniemożliwia rozpatrywanie późniejszej sprawy o to samo roszczenie między tymi samymi stronami. Dlatego pozew wniesiony w sprawie, która później niż pierwsza stała się sprawą zawisłą musi ulec odrzuceniu (por. orz. SN z 9 czerwca 1971 r., II CZ 59/71, OSNCP 1971, nr 12, poz. 226). W postępowaniu nieprocesowym o zawisłości sprawy decydują tak samo jej podmiotowe i przedmiotowe granice. Dlatego np. w sprawie o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie nie występuje stan sprawy w toku, jeżeli toczy się inne postępowanie o stwierdzenie nabycia własności przez zasiedzenie tej samej nieruchomości na rzecz innych osób (por. orz. SN z 12 czerwca 1986 r., III CZP 28/86, OSNCP 1987, nr 5-6, poz. 74). Odrzucenie pozwu z powodu zawisłości sporu następuje zarówno wtedy, gdy pierwsza sprawa rozpatrywana jest przez ten sam lub inny sąd cywilny, jak i wówczas, gdy rozpatruje ją sąd karny jako powództwo adhezyjne. Zawisłość sprawy przed sądem zagranicznym nie powoduje odrzucenia pozwu.

         Sąd odrzuca pozew również wtedy, gdy jedna ze stron nie ma zdolności sądowej albo jeżeli powód nie ma zdolności procesowej, a nie działa za niego przedstawiciel ustawowy albo jeżeli w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej powodem zachodzą braki uniemożliwiające jej działanie (art. 199 § 1 pkt. 3 k.p.c.). Sąd odrzuca pozew dopiero wówczas, gdy braki nie będą uzupełnione zgodnie z art. 70 i 71 k.p.c., w określonym terminie. W przypadku braku przedstawiciela ustawowego, którego ustanowienie powinno nastąpić z urzędu, sąd zamiast wyznaczyć termin do uzupełnienia braku, zwróci się do właściwego sądu opiekuńczego o ustanowienie takiego przedstawiciela.  Jeżeli strona nie ma zdolności sądowej, to wówczas w istocie zachodzi brak jednego z podmiotów postępowania, bez którego postępowanie procesowe nie może się toczyć.

Zaznaczyć należy, iż brak zdolności procesowej może być przyczyną odrzucenia pozwu tylko wtedy, gdy występuje po stronie powodowej. Wtedy bowiem czynność procesowa, jaką było wniesienie pozwu, dotknięta jest wadą wywołującą jej nieważność i nieważność całego ewentualnego postępowania. Jeżeli więc brak zdolności procesowej powoda nie zostanie w zakresie czynności wniesienia pozwu uzupełniony przez potwierdzenie jej przez przedstawiciela ustawowego powoda, pozew - jako procesowo bezskuteczny - musi ulec odrzuceniu.

Z kolei braki w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej powodem, które uniemożliwiają tej jednostce działania, powodują również bezskuteczność wniesionego pozwu i konieczność jego odrzucenia w przypadku, gdy nie zostaną uzupełnione przez potwierdzenie dokonanego wniesienia pozwu przez ten sam organ, ale już po usunięciu braków w jego składzie lub przez podmiot uprawniony do podejmowania czynności procesowych na rzecz tej jednostki organizacyjnej.

Natomiast nienależyte umocowanie pełnomocnika procesowego nie powoduje odrzucenia pozwu (por. wyrok SN z 25 lutego 1999 r., I CKN 1108/97, OSNC 1999, nr 9, poz. 158).

           Ostatnią przesłanką zaliczającą się do grupy przesłanek uzasadniających odrzucenie pozwu przy wszczynaniu postępowania jest brak jurysdykcji krajowej, określony w art. 1099 k.p.c. jeśli jest on spowodowany zawarciem przez strony umowy derogacyjnej, odrzucenie pozwu następuje tylko na zarzut pozwanego zgłoszony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy.

           Do drugiej grupy przesłanek uzasadniających odrzucenie pozwu już po jego doręczeniu zaliczamy dwa szczególne wypadki. Pierwszy zachodzi, jeżeli powód cudzoziemiec nie złoży             w wyznaczonym mu przez sąd terminie kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu, a pozwany zgłosi wniosek o odrzucenie pozwu (art. 1124 § 3 k.p.c.). Drugi natomiast ma miejsce, gdy pozwany lub uczestnik postępowania nieprocesowego zgłoszą zarzut istnienia zapisu na sąd polubowny (art. 1165 § 1 k.p.c.). Jeżeli istnieje zapis na sąd polubowny (art. 1161 k. p. c.), rozstrzygnięcie sprawy należy do sądu polubownego. Jednakże odrzucenie pozwu z tej przyczyny następuje tylko wskutek powołania się pozwanego na wiążący strony zapis (art. 1165 § 1).

           Dodatkowa regulacja dotyczącą odrzucenia pozwu została zawarta  w zmienionym ostatnio   art. 202 k.p.c., który stanowi, co następuje: Niewłaściwość sądu dającą się usunąć za pomocą umowy stron sąd bierze pod rozwagę tylko na zarzut pozwanego, zgłoszony i należycie uzasadniony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy. Sąd nie bada z urzędu tej niewłaściwości również przed doręczeniem pozwu. Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, okoliczności, które uzasadniają odrzucenie  pozwu (…) sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym stanie sprawy.                   

           Odrzucenie pozwu następuje w formie postanowienia, które może także zapaść na posiedzeniu niejawnym (art. 199 § 3). Stwierdzenie braku przesłanek procesowych uniemożliwiających merytoryczne rozpatrywanie sprawy powinno nastąpić już w pierwszej fazie postępowania i może spowodować odrzucenie pozwu a limine. W przypadkach, gdy odrzucenie pozwu uzależnione jest od wniosku pozwanego, a więc, gdy chodzi o odrzucenie pozwu ze względu na istnienie zapisu na sąd polubowny lub niezłożenie kaucji aktorycznej, a także w przypadku umowy derogacyjnej - czas złożenia wniosku jest ograniczony do wstępnej fazy postępowania (przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy) i po jego upływie odrzucenie pozwu z tych przyczyn nie może już nastąpić.

Inne przyczyny odrzucenia pozwu brane są zawsze przez sąd pod uwagę z urzędu w ciągu całego postępowania. Odrzucenie pozwu więc może nastąpić zarówno przed, jak i po doręczeniu pozwu pozwanemu w ciągu całego postępowania przed I instancją, jak i w wyniku postępowania apelacyjnego (art. 386 § 3), a także kasacyjnego (art. 398¹⁹).

Jak już wyżej powiedziano, do odrzucenia pozwu może dojść nie tylko w postępowaniu przed sądem I instancji. W wyniku przeprowadzonej rozprawy sąd II instancji wydaje wyrok, w którym może uchylić zaskarżony wyrok  i odrzucić pozew z przyczyn wskazanych w art. 199 i 1099 k.p.c., np. z powodu niedopuszczalności drogi sądowej (art. 386 § 3 k.p.c.). Tym samym sąd stwierdza w postępowaniu apelacyjnym nieważność postępowania.

Odrzucenie pozwu może nastąpić także po ponownym rozpoznaniu sprawy na skutek skargi o wznowienie postępowania (art. 412 § 2 k.p.c.). Sąd uchyla wyrok i odrzuci pozew w sytuacji gdy zachodziły przesłanki do odrzucenia pozwu przy wszczęciu postępowania. Problem odrzucenia pozwu poruszony jest także w postępowaniu nakazowym, po przeprowadzeniu którego sąd postanowieniem uchyla nakaz zapłaty i pozew odrzuca lub postępowanie umarza.

Odrzucenie pozwu w dalszych fazach postępowania wymaga jednak zawsze uprzedniego zniesienia całego postępowania, które wskutek wady istniejącej już w chwili wnoszenia pozwu jest postępowaniem nieważnym (por. art. 199 pkt 1-3 i art. 379 pkt 1-3 oraz art. 1099).

Należy nadmienić, iż strona pozwana może składać wniosek o odrzucenie pozwu także w przypadkach, w których sąd odrzuca pozew z urzędu.

Zarówno na postanowienie odrzucające pozew, które kończą postępowanie w sprawie, jak i na postanowienie odmawiające odrzucenia pozwu, przysługuje zażalenie (art. 394 § 1).

           Odrzucenie pozwu może nastąpić na rozprawie lub na posiedzeniu niejawnym (art. 199 § 3). Pozew taki nie wywołuje w zasadzie żadnych skutków materialnoprawnych, jakie ustawa wiąże          z wytoczeniem powództwa. W związku z tym, że sąd nie rozstrzyga merytorycznie sprawy, orzeczenie nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej. Nie ma tym samym podstaw, które uniemożliwiałyby wniesienia powództwa ponownie.[7] O odrzuceniu pozwu sąd orzeka w drodze postanowienia, na które służy stronie zażalenie (art. 394 § 1 zd.1 k.p.c.). Jeżeli sąd stwierdzi, że nie ma podstaw do odrzucenia pozwu, a strona wnioskowała o jego odrzucenie, na odmowne w tej kwestii postanowienie przysługuje również zażalenie do sądu wyższej instancji (art. 394§1 pkt.1 k.p.c.).

            Przepisy kodeksu nie regulują w sposób wyraźny skutków, jakie ustawa wiąże z zakończeniem postępowania wskutek odrzucenia pozwu. Będą więc w tym zakresie miały zastosowanie założenia ogólne. Wynika z nich, że z chwilą odrzucenia pozwu skutki procesowe związane z jego wniesieniem stają się bezprzedmiotowe, natomiast skutki materialnoprawne zależeć będą od przepisów prawa materialnego, które z wniesieniem pozwu wiąże określone skutki - w szczególności w zakresie biegu terminów przedawnienia (art. 123 § 1 pkt. 1 k.c.). W tych więc wszystkich przypadkach, w których odrzucenie pozwu jest rezultatem braku przesłanek procesowych decydujących o bezwzględnym braku skuteczności wniesienia pozwu (por. art. 379 pkt. 1, 2 i 3 oraz art. 199 § 1 pkt. 1, 2 i 3 oraz art. 1099), a więc także o niemożności wywołania związanych z tą czynnością skutków materialnoprawnych - odrzucenie pozwu także nie może wywołać żadnych skutków w tym zakresie. W tych natomiast nielicznych sytuacjach, w których przyjąć należy, iż odrzucony pozew wywołał swoim wniesieniem określone skutki materialnoprawne, czy to dlatego, że w tego rodzaju sprawach    w zasadzie dopuszczalna była droga sądowa, choć w tej konkretnej sprawie okazała się niedopuszczalna, czy też dlatego, że odrzucenie pozwu uzależnione było od wniosku pozwanego - odrzucenie pozwu, które jest formą zakończenia postępowania, powoduje skutki określone             w art. 124 § 1 k.c. Tak samo odrzucenie pozwu nie przekreśla skutków wezwania do spełnienia świadczenia (art. 476 k.c.), dokonanego przez doręczenie pozwu (por. orz. SN z 4 marca 1969 r., I PR 141/68, Biul. SN 1969, nr 10, poz. 163).

III. Cofnięcie pozwu.

          Cofnięcie powództwa jest czynnością procesową, w której powód rezygnuje z wniosku o wszczęcie i przeprowadzenie procesu w wytoczonej przez siebie sprawie,[8] tak więc innymi słowy, jest to oświadczenie powoda  o odwołaniu żądania ochrony prawnej w ramach tego postępowania. Cofając pozew, powód cofa tym samym swoje żądanie udzielenia mu ochrony prawnej na podstawie określonych w tym pozwie okoliczności faktycznych. Cofnięcie pozwu jest więc czynnością dyspozytywną powoda odpowiadającą swoim charakterem wniesieniu pozwu. Nie powinna więc - tak jak wniesienie pozwu - podlegać ograniczeniom. Instytucja o której mowa, jest czynnością procesową, której dopuszczalność i skuteczność określają warunki przewidziane dla czynności procesowych        w ogóle - musi być więc dokonywana przez uprawnione podmioty, w trakcie toczącego się postępowania, w przewidzianym dla niej czasie i dotyczyć tego postępowania. Warto nadmienić, iż skuteczność cofnięcia pozwu nie jest uzależniona od tego, czy pozwany  podmiot jest objęty pozwem, czy też został wezwany do toczącego się postępowania na podstawie art. 194 (por. orz. SN z 18 kwietnia 1968 r., III PRN 86/67, OSNCP 1968, nr 12, poz. 218).

         Wyżej wymieniona instytucja należy do zakresu uprawnień dyspozytywnych powoda i wiąże się z odwołalnością czynności procesowej. Cofnięcie powództwa może mieć charakter cofnięcia całkowitego lub częściowego. Stosownie do art. 203 § 1 k.p.c. pozew może być cofnięty bez zezwolenia pozwanego aż do momentu rozpoczęcia rozprawy, a po jego rozpoczęciu tylko za zgodą pozwanego, gdy zaś jej brak - tylko wówczas, jeżeli z cofnięciem połączone jest zrzeczenie się roszczenia. Przez określenie „aż do rozpoczęcia rozprawy”, należy rozumieć okres bezpośrednio poprzedzający wywody stron, a terminem ostatecznym na cofnięcie pozwu bez zgody pozwanego i bez zrzeczenia się roszczenia będzie chwila, zanim na rozprawie pozwany rozpocznie ustosunkowywanie się do powództwa.[9] Według poglądu prezentowanego przez profesor  Marię Jędrzejowską w Komentarzu do Kodeksu postępowania cywilnego, „cofnięcie pozwu może nastąpić w trakcie całego postępowania, także w postępowaniu kasacyjnym (art. 398¹⁹).  Z art. 203 § 1 wynika, iż możliwość ta istnieje od chwili wniesienia pozwu do wydania wyroku. Natomiast możliwość cofnięcia pozwu już po wydaniu orzeczenia, ale jeszcze przed jego zaskarżeniem, reguluje art. 332 § 2, przewidując w tym wypadku konieczność uchylenia wydanego orzeczenia sądu I instancji. Cofnięcie pozwu po wniesieniu środka odwoławczego wywołać może skutki już w postępowaniu odwoławczym (por. post. SN z 10 lipca 1972 r., I PR 129/72, OSNCP 1973, nr 1, s. 19).”

Przepisy art. 203 k.p.c. przewidują dwa rodzaje cofnięcia powództwa. Pierwsze z nich polega na tym, że powód nie zrzeka się dochodzonego w procesie roszczenia. Oznacza to, że wycofuje on swoje żądanie ochrony prawnej w danym procesie, rezerwując sobie jednak prawo ponownego wytoczenia powództwa w przyszłości. Takie cofnięcie pozwu wywołuje jedynie skutki procesowe i powoduje umorzenie postępowania. Postanowienie o umorzeniu postępowania z powodu cofnięcia pozwu może zapaść zarówno na rozprawie, jak i na posiedzeniu niejawnym (art. 355 § 2). Powód ograniczony jest w tym wypadku zakreślonymi terminami przedawnienia lub terminami prekluzyjnymi przewidzianymi w prawie materialnym. Drugi rodzaj cofnięcia powództwa łączy się ze zrzeczeniem przez powoda roszczenia dochodzonego w powództwie (roszczenia materialnego i wszelkich innych praw, których zrzeczenie się dopuszczalne jest w prawie materialnym). Takie cofnięcie pozwu wywołuje nie tylko skutki procesowe w postaci umorzenia postępowania, ale także materialnoprawne, gdyż powoduje wygaśnięcie zobowiązania.

        Cofnięcie pozwu jest czynnością procesową powoda, dlatego w przypadku, gdy po stronie powodowej występuje kilka podmiotów, o możliwości i skutkach cofnięcia pozwu decyduje więź, jaka między tymi podmiotami zachodzi. W przypadku więc, gdy po stronie powodowej występuje współuczestnictwo konieczne (art. 72 § 2), cofnięcie pozwu musi być wynikiem porozumienia współuczestników. Możliwość skutecznego cofnięcia pozwu przez każdego ze współuczestników osobno istnieje w przypadkach występowania po stronie powodowej innych rodzajów współuczestnictwa. W wypadku współuczestnictwa jednolitego (art. 73 § 2) cofnięcie pozwu będzie równoznaczne z cofnięciem szukania ochrony prawnej w toczącym się procesie przez ten jeden podmiot - nie wpływając na skuteczność wniesionego pozwu innych współuczestników. Tak samo zwykły (niejednolity) współuczestnik materialny (art. 72 § 1 pkt 1) może cofnąć wniesiony pozew w zakresie dotyczącym jego osoby. W tym wypadku jednak - zależnie od podstawy tego współuczestnictwa - może to być równoznaczne z ograniczeniem przedmiotowym powództwa (np. przy zobowiązaniach podzielnych - art. 379 k.c.), może jednak nie wpływać na jego przedmiotowy zakres (jak przy solidarności wierzycieli - art. 367 k.c.) (por. post. SN z 21 kwietnia 1965 r., I PZ 26/65, OSNCP 1965, nr 10, s. 177, z 5 listopada 1966 r., II CR 387/66, OSNCP 1967, nr 7-8, poz. 133). Natomiast cofnięcie pozwu przez jednego ze współuczestników formalnych (art. 72 § 1 pkt 2) jest zawsze połączone z przedmiotowym ograniczeniem powództwa.

Cofnięcia pozwu nie może dokonać interwenient uboczny, nawet samoistny. Ta jego czynność mogłaby być skuteczna jedynie w wypadku wyraźnego jej potwierdzenia przez stronę. Cofnięcia pozwu nie może też dokonać osoba, na rzecz której wytoczone zostało powództwo przez prokuratora, organizację społeczną, inspektora pracy lub rzecznika konsumentów, ponieważ nie ona je wnosiła. Jednakże z chwilą przystąpienia do toczącego się postępowania w charakterze powoda (art. 56 § 1) skuteczność cofnięcia pozwu przez wnoszący go podmiot będzie w stosunku do niej uzależniona od jej zgody.

Art. 203 § 1 przyznaje nieograniczone i wyłącznie od woli powoda zależne prawo cofnięcia pozwu do chwili rozpoczęcia rozprawy. Wynika z tego, że na decyzję cofnięcia pozwu wpłynąć może odpowiedź na pozew lub nawet dalsza wymiana pism przygotowawczych, dokonane jednak przed rozpoczęciem pierwszej rozprawy. Czas, w którym cofnięcie pozwu zależy wyłącznie od woli powoda, kończy się z rozpoczęciem rozprawy, a więc w jej wstępnej fazie, w której rozpatrywane są wnioski formalne przed ustosunkowaniem się pozwanego do sprawy (por. J. Kopera: Rozpoczęcie rozprawy, Pal. 1959, nr 12, s. 46).

Po rozpoczęciu rozprawy cofnięcie pozwu jest już zależne od zgody pozwanego, dla którego zakończenie procesu postanowieniem o umorzeniu postępowania (art. 355 § 1) nie daje gwarancji definitywnego zakończenia sporu. Brak bowiem powagi rzeczy osądzonej postanowień nie wyklucza ponownego wniesienia pozwu w tej samej sprawie. Brak zgody pozwanego czyni dokonane cofnięcie pozwu bezskuteczne i postępowanie będzie toczyć się dalej, np. żądanie rozwodu przez stronę pozwaną wyłącza umorzenie postępowania wskutek cofnięcia pozwu (por. uchw. SN z 23 listopada 1983 r., III CZP 59/83, OSNCP 1984, nr 6, poz. 94).

Zgoda pozwanego na cofnięcie pozwu, które zostało dokonane na rozprawie, może być udzielona od razu, sąd jednak może wyznaczyć pozwanemu odpowiedni termin celem złożenia stosownego oświadczenia. Natomiast w razie nieobecności pozwanego na rozprawie, powinien on być o cofnięciu pozwu zawiadomiony - tak jak w przypadku, kiedy cofnięcie pozwu nastąpiło poza rozprawą. Art. 203 § 3 przewiduje, w wypadku cofnięcia pozwu poza rozprawą, obowiązek sądu zawiadomienia o tym pozwanego, który w ciągu dwóch tygodni powinien ustosunkować się do cofnięcia pozwu, a w każdym razie, jeżeli nie chce wyrazić na nie zgody, musi w tym terminie powiadomić o tym sąd, ponieważ brak oświadczenia poczytywany będzie za wyrażenie zgody na cofnięcie pozwu.

Podobnie jak cofnięcie pozwu, które może dotyczyć całego pozwu lub jego części, powodując tym samym ograniczenie powództwa, tak samo wyrażenie zgody na cofnięcie pozwu może obejmować cały cofnięty pozew, jak i odnosić się tylko do części lub niektórych z roszczeń objętych cofniętym pozwem, co w efekcie może spowodować także ograniczenie powództwa.

Zgoda pozwanego na cofnięcie pozwu nie jest wymagana wtedy, gdy równocześnie z cofnięciem pozwu powód zrzeka się dochodzonego nim roszczenia. Zrzeczenie się roszczenia sprawia, że zmianie ulega sytuacja prawna pozwanego, który staje się zwolniony od zobowiązania i wskutek tego nie może już w przyszłości być skutecznie wytoczone przeciwko niemu powództwo dotyczące tego roszczenia (por. orz. SN z 19 marca 1955 r., I CO 8/55, OSN 1956, nr 1, poz. 1, z 9 lipca 1963 r., 3 PR 362/62, OSPiKA 1964, nr 5, poz. 103; J. Jodłowski, w: Kodeks postępowania cywilnego z komentarzem  t. I, s. 366; S. Włodyka: Postępowanie sądowe w sprawach o alimenty, ZNUJ 1957, nr 4, Prawo,         s. 279).

Warto zauważyć, iż w doktrynie prezentowany jest także pogląd, iż zrzeczeniem się roszczenia jest w rozumieniu art. 203 § 1 zrzeczenie się prawa do występowania z tym samym żądaniem, opartym na tych samych okolicznościach faktycznych. W rezultacie prowadzi to do rozwiązania, które przyjmuje, że prokurator wytaczający powództwo o ustalenie ojcostwa może również zrzec się roszczenia, tj. uprawnienia do ponownego wytoczenia powództwa (tak SN w orz. z 3 października 1968 r., II CR 363/68 z aprobującą glosą W. Siedleckiego, OSPiKA 1969, nr 12, s. 256)

            Skutki cofnięcia pozwu są różnorodne. Po pierwsze, cofnięty pozew nie wywołuje żadnych skutków, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa (art.203 § 2 k.p.c.). Po drugie pozwany może żądać od powoda zwrotu kosztów bez względu na to, czy cofnięcie było uzależnione od jego zgody, czy nie (art. 203 § 2 i 3 k.p.c.). Zwrot kosztów postępowania w wypadku cofnięcia pozwu obciąża zawsze powoda. Warunkiem jednak uzyskania ich zasądzenia jest złożenie odpowiedniego wniosku    w tej sprawie (art. 203 § 2). Wynika z tego, że możliwość żądania zwrotu kosztów powstaje dopiero po doręczeniu pozwu pozwanemu lub po powstaniu takiej sytuacji, która powoduje wywołanie zawisłości sporu, mimo niedoręczenia pozwu pozwanemu. Wniosek o zwrot kosztów postępowania powinien być złożony w ciągu dwóch tygodni, licząc od momentu, w którym powód dowiedział się     o cofnięciu pozwu (art. 203 § 3). Termin ten należy przyjąć za wiążący nie tylko w przypadku, gdy o cofnięciu pozwu dokonanym poza rozprawą pozwany dowiedział się z pisma sądu zawiadamiającego go o tym, ale także wówczas, gdy cofnięcie pozwu zostało dokonane na rozprawie, a pozwany nie miał możności zgłoszenia odpowiedniego wniosku. Po trzecie wreszcie, sąd umarza postępowanie w sprawie. Wśród postanowień kończących postępowanie w sprawie, wyróżnić należy postanowienia, które zamykają drogę do wydania wyroku. Są to właśnie postanowienia o umorzeniu postępowania. Sąd wydaje takie postanowienie, gdy przeszkody do merytorycznego rozpatrzenia sprawy wystąpią w toku prawidłowo wszczętego postępowania, tzn., gdy mają charakter następczy.[10] Sąd wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania, jeżeli powód cofnął ze skutkiem prawnym pozew lub jeżeli wydanie wyroku stało się z innych przyczyn zbędne (gdy ustanie spór między stronami lub strony same zrezygnują z merytorycznego rozpoznania sprawy lub skarżący cofnie środek odwoławczy) i niedopuszczalne (art. 355 § 1 k.p.c.). Postanowienie o umorzeniu postępowania może być wydane na posiedzeniu niejawnym, jeśli powód cofnął ze skutkiem prawnym pozew w piśmie procesowym albo gdy strony zawarły ugodę przed mediatorem, którą zatwierdził sąd.

Ponadto sąd polubowny wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania, gdy powód cofnął pozew, chyba że pozwany się temu sprzeciwił, a sąd polubowny uznał, że ma on uzasadniony interes w ostatecznym rozstrzygnięciu (art.1198 pkt.1).

Oświadczenie powoda, że cofa pozew może być złożone ustnie do protokołu rozprawy bądź poza nią w formie pisma procesowego. Może być ono zgłoszone aż do prawomocnego ukończenia sprawy. Cofnięcie pozwu przed uprawomocnieniem się  wyroku sądu pierwszej instancji i przed jego zaskarżeniem (choćby przez jedną ze stron ) powinno być zgłoszone do sądu tej instancji, gdyż sąd ten, zgodnie z art. 332 § 2 k.p.c., jest władny uchylić swój wyrok i postępowanie w sprawie umorzyć. Postanowienie w tym przedmiocie może być wydane na posiedzeniu niejawnym i nie korzysta ono z powagi rzeczy osądzonej.

Powód, który cofnął pozew, otrzymuje z urzędu zwrot całego wpłaconego przez siebie wpisu, gdy cofnięcie to nastąpiło przed wysłaniem pozwu stronie pozwanej (art. 79 ust. 1 pkt 1b u.k.s.c.), a połowę, gdy cofnięcie pozwu nastąpiło przed rozpoczęciem rozprawy (art. 79 ust. 1 pkt 3a u.k.s.c.), tj. wywołaniem sprawy (por. orz. SN z 3 maja 1984 r., IV PZ 37/84, OSNCP 1985, nr 2-3, poz. 32). Cofnięcie pozwu w dalszym toku postępowania nie daje możliwości uzyskania częściowego zwrotu wpisu. W sprawach o rozwód lub separację następuje zwrot całego wpisu, jeżeli w sądzie I instancji został cofnięty pozew lub wniosek w rezultacie pojednania stron, natomiast zwrot połowy wpisu następuje, gdy pozew lub wniosek zostanie z tej przyczyny cofnięty w sądzie II instancji (art. 79 ust.   2 u.k.s.c.).

           Powód może odwołać cofnięcie pozwu z uzasadnionej przyczyny np. wad oświadczenia woli, dopóki postępowanie w sprawie nie zostało umorzone.

           Cofnięcie pozwu, jako akt dyspozycyjności powoda, wyprzedza stosowanie innych przepisów, które miałyby zastosowanie do sytuacji powstałej w procesie. Dlatego, jeżeli powód cofa pozew ze skutkiem prawnym, sąd nie może odrzucić go z powodu istniejącej zawisłości sporu (por. orz. SN z 1 lutego 1966 r., I PR 463/65, OSNCP 1966, nr. 11, poz. 195).

Sąd jest związany cofnięciem pozwu i zrzeczeniem się roszczenia. Jedynie tylko w wypadku, gdy czynności te należałoby ocenić w świetle dotychczasowych oświadczeń i twierdzeń stron, a także w świetle ewentualnego materiału dowodowego zebranego do tej pory w sprawie - jako czynności, które są sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego lub czynnościami, które zmierzają do obejścia prawa - sąd może uznać cofnięcie pozwu za niedopuszczalne (art. 203 § 4). Sąd dopiero w uzasadnieniu orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie zawiadamia strony o przyczynach uznania tych czynności za niedopuszczalne. Art. 203 § 4 zawiera kryteria ocen, którymi kieruje się sąd przeprowadzając kontrolę cofnięcia powództwa, zrzeczenia się lub ograniczenia roszczenia. Sąd może uznać te czynności za niedopuszczalne tylko wówczas, gdy są one sprzeczne z prawem lub z zasadami współżycia społecznego albo zmierzają do obejścia prawa. W postępowaniu odrębnym z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych sąd uzna cofnięcie powództwa oraz zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia za niedopuszczalne także wówczas, gdyby czynność ta naruszała słuszny interes pracownika lub ubezpieczonego (art. 469 k.p.c.). Natomiast w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych sąd może, zgodnie z nowym brzmieniem art. 479¹³§1 k.p.c., uznać za niedopuszczalne cofnięcie pozwu, zrzeczenie się lub ograniczenie roszczeń tylko wtedy, gdy okoliczności sprawy wskazują, że wymienione czynności są wynikiem niedozwolonych praktyk ograniczających konkurencje lub samodzielność przedsiębiorców albo gdy wymaga tego ochrona produkcji należytej jakości.

Karol Obrębski

WYKAZ LITERATURY

1. Kodeks Postepowania Cywilnego. Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Warszawa 2007

2. H. Dolecki „Postępowanie cywilne. Zarys wykładu”. Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Warszawa 2006

3. A. Zieliński „Postępowanie cywilne. Kompendium”. Wydawnictwo  C.H.Beck 2006

4. A.Szokalska „Kodeks Postępowania Cywilnego. Prawo w diagramach”. Wydawnictwo Park Sp. Z o.o. Bielsko Biała 2004

5. W. Siedlecki, Z. Świeboda „Postępowanie cywilne. Zarys wykładu”.  Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Warszawa 2004

6. H. Mądrzak (red.), E. Marszałkowska-Krześ „Postępowanie cywilne”. Wydawnictwo C.H. Beck 2003

7. J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska „Postępowanie cywilne”. Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Warszawa 2002

8. P. Osowy „Postępowanie cywilne w zarysie”. Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Warszawa 2002

9. M. Jędrzejowska, T. Ereciński, J. Gudowski „Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz” Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis Warszszawa 2006