Dziedziczenie gospodarstwa rolnego

Gospodarstwo rolne stanowi wyodrębnioną część majątku spadkowego, podlegającego szczególnym zasadom dziedziczenia. Tym samym, występują ograniczenia w zakresie ustawowego dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Na wstępie należy wskazać, że szczególne regulacje odnoszą się tylko do gospodarstw, które obejmują grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 ha. Zasady dziedziczenia, które zostaną przedstawione poniżej odnoszą się do spadków otwartych po 1 październiku 1990r.: „otwarcie spadku” należy utożsamiać z chwilą śmierci spadkodawcy.

Zgodnie z art. 55³ Kodeksu cywilnego: „gospodarstwem rolnym są grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego”.

Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w orzeczeniu z 28 stycznia 1998r. (sygn. akt III CKN 140/98), o rolniczym charakterze gruntu przesądza jego rolnicze przeznaczenie, a nie sposób jego wykorzystywania.

Na skutek ustawy z 28 lipca 1990r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, spadkodawca może powołać dowolną osobę fizyczną lub prawną do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.

W razie braku odpowiedniego zapisu testamentowego, należy stosować ustawowe zasady dziedziczenia gospodarstw rolnych. Art. 1059 Kodeksu cywilnego zawiera katalog przesłanek i w przypadku spełnienia przynajmniej jednej z nich po stronie spadkobiercy wystąpi prawo do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Po pierwsze, spadkobierca dziedziczy z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili śmierci spadkodawcy stale pracuje bezpośrednio przy produkcji rolnej. Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z 25 listopada 1997r., sygn. akt I CKN 312/97, w razie gdy jeden z domowników w ramach swoistego podziału czynności wykonuje prace na terenie obejścia bądź w gospodarstwie domowym, a inni koncentrują się na pracy ściśle związanej z produkcją rolną, to należy uznać, że wszystkie te osoby stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej. Po drugie, spadkobierca ma przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, którego szczególne warunki określa rozporządzenie Rady Ministrów z 12 grudnia 1990r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych. Spadkobierca posiada przygotowanie zawodowe m. in. jeśli ukończył zasadniczą lub średnią szkołę rolniczą albo szkołę ekonomiczną o specjalności przydatnej do prowadzenia produkcji rolnej. Warto wskazać, że zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z 14 listopada 1996r. (sygn. akt I CRN 95/96), uprawnionym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego z ustawy jest spadkobierca, który wykaże się roczną pracą  w jakimkolwiek gospodarstwie rolnym, choćby w żadnym nie pracował w chwili śmierci spadkodawcy.  Po trzecie, spadkodawca jest małoletni lub pobiera naukę zawodu lub uczęszcza do szkół. Ostatnią okolicznością, która uprawnia do dziedziczenia gospodarstwa rolnego jest trwała niezdolność do pracy spadkobiercy. Za trwale niezdolnego do pracy uważa się mężczyznę, który ukończył 65 lat i kobietę po ukończeniu 60 lat oraz nie wykonuje stałej pracy, która stanowiłaby dla nich główne źródło utrzymania, lub został uznany za inwalidę o całkowitej niezdolności do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub tylko o całkowitej niezdolności do pracy na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Jednakże, Sąd Najwyższy w jednym z orzeczeń wskazał, że niezdolność do pracy należy rozpatrywać w konkretnych okolicznościach. W wydanym uzasadnieniu, Sąd podkreślił, że osoba częściowo ubezwłasnowolniona z powodu niedorozwoju umysłowego nie może być traktowana jako trwale niezdolna do pracy.

Kolejność dziedziczenia gospodarstwa rolnego ustala się według zasad Kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym, w pierwszej kolejności do dziedziczenia dochodzą dzieci i małżonek spadkodawcy. Gdy osoba zmarła nie pozostawiła po sobie potomstwa to do kręgu spadkodawców wchodzi jego małżonek, rodzice i rodzeństwo lub zstępni rodzeństwa. Ponadto, jedynym uprawionym pozostaje małżonek, w razie braku zstępnych, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa.

Podsumowując, dziedziczenie gospodarstwa rolnego podlega szczególnym regulacjom. Tym samym, nie każdy spadkobierca może otrzymać w drodze dziedziczenia gospodarstwo rolne, ponieważ musi posiadać właściwości, o których mowa w art. 1059 Kodeksu cywilnego. Należy pamiętać, że przepisami właściwymi dla dziedziczenia gospodarstwo rolnego są przepisy obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy. 

Agnieszka Dachowska