Kiedy można domagać się wyłączenia sędziego w procesie karnym?

Niezawisłość sądu jest jedną z podstawowych zasad polskiej procedury karnej. Sama instytucja wyłączenia sędziego związana jest ściśle ze statusem sędziego oraz sprawowaniem przez niego istotnej funkcji społecznej. Wyłączenie sędziego ma zapewniać całkowitą bezstronność sędziego przy rozstrzyganiu sprawy.

Wyłączenie sędziego z mocy prawa unormowane zostało przez ustawodawcę w dyspozycji art. 40 Kodeksu postępowania karnego. Obejmuje wyłączenie „od udziału w sprawie”. Zakaz ten dotyczy więc nie tylko orzekania na rozprawie, lecz także wydawania wszelkich postanowień i zarządzeń związanych z tokiem sprawy w danej instancji. Przepisy o wyłączeniu sędziego ex lege (z mocy prawa) mają charakter norm wyjątkowych, gdyż statuują sytuacje będące odstępstwem od reguły, że każdy sędzia jest władny orzekać w sprawie przynależnej do właściwości jego sądu. Nie można tu stosować ani interpretacji rozszerzającej ani analogii. Wyliczenie zawarte w art. 40 ma charakter wyczerpujący i jest katalogiem zamkniętym.

Wyłączenie sędziego z mocy prawa obejmuje sytuacje, gdy:

1. sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,

2. sędzia jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,

3. sędzia jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,

4. sędzia był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,

5. sędzia brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,

6. sędzia brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,

7. sędzia brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone,

8. sędzia brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw,

9. sędzia prowadził mediację.

Ponadto sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego w trybie kasacji, nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji.

Jeżeli sam sędzia uzna, że zachodzą przesłanki do wyłączenia go z mocy prawa (ex lege) składa na piśmie oświadczenie o wyłączeniu go z postępowania. Oświadczenie to jest aktem, które nie podlega kontroli sądu. Ponadto wyłączenie może nastąpić z urzędu oraz na wniosek strony.

Druga możliwość wyłączenia sędziego ze składu orzekającego została przewidziana przez przepis art. 41 § 1 k.p.k. Stanowi on, że sędzia ulega wyłączeniu, jeżeli istnieje okoliczność, która mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość, co do bezstronności danego sędziego. Przepis ten pozwala na wyłączenie sędziego z powodu wszelkich sytuacji życiowych, nie przewidzianych przez ustawodawcę. Ze sformułowania art. 41 § 1 k.p.k. wynika, że wątpliwość ta musi być uzasadniona, a więc musi zaistnieć obiektywnie, a nie tylko w subiektywnym przeświadczeniu strony.

Niewyłączenie się sędziego z własnej inicjatywy lub odmowa jego wyłączenia na wniosek stron w przypadku, gdy zaistniały powyższe przesłanki mogą stanowić podstawę apelacji i uchylenia zaskarżonego orzeczenia. Przepisy o wyłączeniu sędziego stosuje się w sposób odpowiedni do wyłączenia ławników.

Dyspozycja powyższych przepisów gwarantuje, że zostanie spełniona zasada obiektywizmu procesowego, w którym instytucja wyłączenia sędziego ma kluczowe znaczenie. Oprócz tego zapewnia sędziemu i stronom komfort psychiczny, gdyż nie następuje kolizja interesów sędziego jako osoby prywatnej związanej koneksjami, obietnicami czy znajomości, a interesem wymiaru sprawiedliwości, którego jest on przedstawicielem i który powinien być postawiony na pierwszym miejscu.

Maciej Stępień