Kiedy można sporządzić testament ustny?

Najpopularniejszą formą rozrządzenia na wypadek śmierci, jeśli w ogóle takowe jest dokonywane, jest testament pisemny – czy to w sporządzany osobiście przez spadkodawcę, czy też w formie notarialnej. Testament można sporządzić także ustnie, jednak z uwagi na szczególne wymagania stawiane przez ustawę tejże formie, można go sporządzić tylko w określonych wypadkach, po spełnieniu określonych przesłanek. Z uwagi na to, że nie zachowanie stawianych testamentowi ustnemu wymogów skutkuje jego nieważnością, warto wiedzieć, kiedy możemy się nim posłużyć dla rozdysponowania swoim majątkiem bez obaw o to, że nie wywrze on żadnych skutków.

Idąc za treścią przepisu, testament ustny sporządzić można jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, a spadkodawca musi przy tym tego dokonać przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Bardzo ważne jest, aby osoby obecne przy wygłaszaniu testamentu ustnego były osobami, które mogą w ogóle być świadkami testamentu - kwestia ta będzie jednak przedmiotem odrębnego artykułu. Ustawa określa jedynie minimalną ilość osób, których obecność jest wymagana do sporządzenia ustnego testamentu i oczywiście świadków może być więcej.

Co ważne, istnieją rozbieżności w zakresie interpretacji pierwszej z przesłanek umożliwiającej sporządzenie testamentu ustnego, czyli istnienia obawy rychłej śmierci. Problem pojawia się w przypadku, kiedy musimy ocenić, czy faktycznie zachodzi w stosunku do spadkodawcy taka obawa – obiektywna czy subiektywna, powinna być brana pod uwagę przy dokonywaniu takiej oceny. Choć stanowiska w tym zakresie są rozbieżne, na aprobatę zasługuje w szczególności pogląd, zgodnie z którym nie oceniamy samej obawy rychłej śmierci – a okoliczności ją uzasadniające. Okoliczności uzasadniające obawę rychłej śmierci muszą zaś mieć charakter obiektywny, czyli przykładowo są poparte przyczynami natury medycznej. 

Jeśli chodzi z kolei o szczególne okoliczności, których zaistnienie powoduje niemożność lub trudność w sporządzeniu testamentu w formie zwykłej, wobec milczenia ustawy w tym zakresie przyjmuje się, że chodzi o okoliczności niecodzienne, takie jak na przykład klęska żywiołowa, nie wyłączając przy tym okoliczności związanych ze spadkodawcą. Przesłanka ta będzie spełniona np. w sytuacji, gdy spadkodawca nie może sporządzić testamentu pisemnie, ani też nie może udać się w celu sporządzenia tego dokumentu do notariusza lub innej osoby uprawnionej na skutek panującej epidemii. Ocena możliwości sporządzenia testamentu przez daną osobę powinna być przy tym oceniana z uwzględnieniem konkretnych okoliczności związanych z tą osobą.

Warto także mieć na uwadze, że choć nazwa tej formy testowania przesądza o tym, że testament ustny powinien być ustnym oświadczeniem woli spadkodawcy, to jednak zgodnie z orzecznictwem i doktryną, wskazuje się, że także osoba nie mogąca mówić paradoksalnie może sporządzić ustny testament. Ustność, oznacza bowiem jedynie to, że spadkodawca ma w obecności świadków w sposób wyraźny określić, co komu przeznacza w spadku. Przyjmuje się, że za ustne oświadczenie uważa się nie tylko oświadczenie wyrażone słowami, ale też oświadczenie wyrażone w formie powszechnie przyjętych znaków i gestykulacji – z tym, że skuteczność takiego oświadczenia będzie zależna od tego, czy każdy świadek zrozumiał przekazywane oświadczenie oraz nie ma wątpliwości co do jego treści. Wnioskując z powyższego, testament ustny może być sporządzony w języku migowym, ale tylko jeśli wszyscy świadkowie ten język znają.

Dla ważności testamentu ustnego konieczne jest nie tylko spełnienie przesłanek warunkujących jego ważność przy jego sporządzaniu, ale także zachowanie terminu ważności takiego dokumentu. Zgodnie z treścią art. 955 Kodeksu cywilnego, testament szczególny – do jakich zalicza się testament ustny – traci moc z upływem 6 miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego. Nie dotyczy to wypadku, kiedy spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Odwołując się do przytoczonego już przykładu, jeśli epidemia już ustała, niemogący pisać spadkodawca mimo sporządzenia testamentu ustnego, powinien udać się do notariusza w celu sporządzenia testamentu zwykłego – z upływem 6 miesięcy od końca epidemii jego ustne rozrządzenie straci bowiem ważność, niezależnie od tego, czy testator dalej znajduje się w stanie obawy przed rychłą śmiercią, czy też nie. Co jednak istotne, bieg tego 6 miesięcznego terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego.

Karolina Wąsikowska