Kiedy następuje utrata mocy testamentu szczególnego?

Ustawa kodeks cywilny, w księdze czwartej – spadki, rozróżnia dwie formy testamentów: testamenty zwykłe i szczególne. W zakresie tych drugich występują: testament ustny, podróżny i testamenty wojskowe. Testamenty szczególne, to:

-testament ustny;

-testament podróżny – sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym;

-testament wojskowy.

Jak sama nazwa wskazuje, są to formy szczególne, a zatem testamenty te wymagają spełnienia określonych, szczególnych okoliczności lub w przypadku testamentów wojskowych odnoszą się do konkretnej kategorii osób. Bardzo często przyczyną sporządzenia testamentu ustnego jest obawa rychłej śmierci spadkodawcy. Co ciekawe, Sąd Najwyższy podkreślił istnieje niezwykle subiektywnego i trudnego do racjonalnego wytłumaczenia tzw. przeczucia śmierci. Warte odnotowania jest w tym zakresie postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2006 r. II CSK 128/05 „przekonanie spadkodawcy o rychłej śmierci może uzasadniać każda przyczyna (zły stan zdrowia, podeszły wiek, znajdowanie się w sytuacji zagrażającej bezpośrednio życiu), która w świetle aktualnej wiedzy i doświadczenia życiowego, przy uwzględnieniu indywidualnych właściwości organizmu spadkodawcy, może być przyczyną jego bliskiej śmierci. Nie można bowiem całkowicie pomijać "przeczucia śmierci", mimo że nie można go w pełni racjonalnie wyjaśnić. Obawa rychłej śmierci zachodzi także wówczas, jeżeli po sporządzeniu testamentu okazało się, że okoliczności uzasadniające przekonanie spadkodawcy o jego bliskiej śmierci w rzeczywistości nie zachodziły. Obawa ta musi istnieć w chwili sporządzania testamentu”.

W doktrynie podkreśla się, że „cechą charakterystyczną testamentów szczególnych jest czasowe ograniczenie ich mocy. Uwzględniając bowiem potrzebę ułatwienia sporządzania testamentu w pewnych okolicznościach, ustawodawca jednocześnie ogranicza ich czasową skuteczność, co ma pośrednio eliminować możliwość wypaczania woli testatora. Zasada ta ma zastosowanie do wszystkich form testamentów szczególnych: ustnego, sporządzonego na polskim statku morskim lub powietrznym oraz wojskowego” (A. Kidyba red, E. Niezbecka, komentarz elektroniczny lex do art. 955 k.c.). Kwestia prawidłowego rozdysponowania majątkiem spadkodawcy jest niezwykle ważna. Jest to również materia szczególnie podatna do różnego typu nadużyć, zwłaszcza wtedy, gdy w grę wchodzą wysokie pieniądze. Dlatego też ustawodawca  przyznał prymat testamentom zwykłym, przez co w art. 955 k.c. określone zostały przesłanki, które prowadzą do utraty mocy testamentu szczególnego. Zgodnie z tym przepisem testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego. Spadkodawca może być pozbawiony możności sporządzenia testamentu zwykłego z rozmaitych przyczyn, np. z powodu wszczęcia postępowania o ubezwłasnowolnienie.

Słusznie zwraca się uwagę w doktrynie, że kwestią problematyczną może być próba ustalenia kiedy ustały okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego. I tak, w przypadku:

-testamentu podróżnego „początkową datą biegu terminu sześciomiesięcznego powinna być data zakończenia podróży, określenie której w praktyce nie powinno nastręczać trudności”;

-w przypadku testamentu ustnego „okoliczności uzasadniające jego sporządzenie mogą mieć różnorodny charakter, stąd też nie da się sformułować jednolitej reguły. Każdy przypadek powinien być rozstrzygany indywidualnie, na przykład co do stanu zdrowia testatora, ustania obawy rychłej śmierci czy okoliczności uniemożliwiających sporządzenie testamentu w zwykłej formie” (A. Kidyba red, E. Niezbecka tamże).

Testament w formie szczególnej będzie skuteczny, wtedy gdy:

-spadkodawca umrze przed upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności uzasadniających sporządzenie testamentu w formie szczególnej;

-treść testamentu zostanie ustalona „w sposób i formie przewidzianej przez prawo” (A. Kidyba red, E. Niezbecka tamże).

Maksymilian Szeląg-Dylewski