Komu i po kim przysługuje renta rodzinna?

Renta rodzinna to wtórne świadczenie wynikające z ubezpieczenia społecznego, które przysługuje osobom uprawnionym, w przypadku utarty żywiciela. Na wstępie należy wskazać, że uzyskanie renty rodzinnej wiąże się z uzyskaniem własnego tytułu do świadczenia przez członka rodziny zmarłego. Podstawową funkcją renty rodzinnej jest kompensata dochodów uzyskiwanych  przez zmarłego ubezpieczonego, który za życia przeznaczał je na utrzymanie siebie i swojej rodziny, a w związku ze śmiercią ubezpieczonego, członkowie jego rodziny utracili źródło utrzymania.

Art. 65 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (u.e.r. FUS) expressis verbis stanowi, że:

„Renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniania warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń”.

Zgodnie z powyższym, zmarły musiał mieć ustalone uprawnienia do świadczeń z tytułu emerytury lub renty stwierdzone decyzją organu rentowego. Natomiast faktyczne pobieranie świadczenia, nie ma żadnego znaczenia. Wysokość renty rodzinnej stanowi określony procent „świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu”, w zależności od ilości osób uprawnionych z tytułu renty rodzinnej.

Z przytoczonego przepisu wynikają także ogólne przesłanki, które musi spełnić konkretna osoba by nabyć prawo do renty rodzinnej. Po pierwsze, musi być członkiem rodziny uprawnionego. Po drugie, zmarły w chwili śmierci, miał ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniał warunki do uzyskania jednego z tych świadczeń.

Przepisy dotyczące renty rodzinnej zawierają domniemanie, zgodnie z którym przyjmuję się, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, przepis ten ma taki skutek, ze uprawionym członkom rodziny przysługuje renta rodzinna po zmarłym ubezpieczonym nawet wtedy, gdy sam zmarły nie miał uprawnień do renty, nie będąc faktycznie osobą całkowicie niezdolną do pracy (wyrok SN z 24 kwietnia 2008 r., II UK 235/07).

Artykuł 66 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, rozszerza katalog osób uprawnionych do pobierania należności z tytułu renty rodzinnej:

„Renta rodzinna przysługuje także uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci pobierała zasiłek przedemerytalny, świadczenie przedemerytalne lub nauczycielskie świadczenie kompensacyjne. W takim przypadku przyjmuje się, że osoba zmarła spełniała warunki do uzyskania renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy”.

Zgodnie z powyższym, uprawnienie do pobierania renty rodzinnej będzie przysługiwało osobom uprawnionym także po zmarłym, który pobierał zasiłek przedemerytalny, świadczenie przedemerytalne lub nauczycielskie świadczenie kompensacyjne. Istotną kwestią jest to, że zmarły musiał faktycznie pobierać zasiłek lub świadczenie a nie tylko spełniać warunki do ich pobierania, odmiennie jak to miało miejsce w pierwszym cytowanym przepisie. W tej sytuacji, także ma zastosowanie domniemanie, że osoba zmarła spełniania warunki do uzyskania renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.

Powyżej przytoczone przepisy posługują się sformułowaniem: „uprawnionym członkom rodziny zmarłego”. Do kręgu osób uprawnionych należą:

1. dzieci własne,

2. dzieci drugiego małżonka,

3. dzieci przysposobione,

4. przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, z wyłączeniem dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka,

5. małżonek,

6. rodzice zmarłego, także ojczym, macocha oraz osoby przysposabiające,

Należy mieć na uwadze, że za dzieci własne jak i dzieci drugiego małżonka należy uznawać zarówno dzieci biologiczne jak i uznane przez zmarłego. Sformułowanie użyte w pkt. 4 „inne dzieci”, określa dzieci, które nie są dziećmi własnymi, dziećmi drugiego małżonka lub dziećmi przysposobionymi.  Trzeba zwrócić uwagę, że czynności: przyjęcie na wychowanie i utrzymanie muszą wystąpić łącznie.

W związku z kolejnym punktem, warto zakreślić, że zgodnie z art. 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego: „małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński”. Przepis ten nie pozostawia wątpliwości, że osoby żyjące w konkubinacie nie będą należeć do kręgu osób uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym.

Osoby uprawione będące członkami rodziny zmarłego, wymienione powyżej, muszą spełnić przesłanki dodatkowe o których mowa w art. 68-71 u.e.r. FUS. Po pierwsze, kryterium wieku, zgodnie z którym renta rodzinna będzie wypłacana dzieciom własnym, dzieciom drugiego małżonka oraz dzieciom przysposobionym do końca miesiąca, w którym dana osoba ukończy 16 lat. Od tej zasady, ustawodawca wprowadził wyjątek, który pozwala pobierać rentę rodzinną dzieciom pomimo ukończenia 16 roku życia, gdy uczą się w szkole, jednak nie dłużej niż do 25 lat. Ponadto, jeżeli „dziecko osiągnęło 25 lat życia, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty rodzinnej przedłuża się do zakończenia tego roku studiów”.

Bez względu na wiek, dzieci będą uprawione do renty rodzinnej, jeśli stały się całkowicie niezdolne do pracy, do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie przed ukończeniem 16 lat lub w czasie nauki w szkole przed ukończeniem 25 lat.

W stosunku do dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie, o których była mowa powyżej, muszą nastąpić dodatkowe przesłanki, dzięki którym będą mogły otrzymać rentę rodzinną. Przyjęcie musi nastąpić co najmniej na rok przed śmiercią ubezpieczonego, chyba, że śmierć była następstwem wypadku oraz, że żyjący rodzice nie mogą zapewnić im utrzymania.

Co do zasady, wdowa ma prawo do renty, gdy w chwili śmierci męża osiągnęła 50 lat lub była niezdolna do pracy albo wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwo uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole - 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej. Niespełnienie tych przesłanek nie wyklucza dochodzenia swoich uprawnień z tytułu renty rodzinnej, ponieważ ustawodawca przewidział wyjątki od powyższej zasady.

Rodzicom przysługuje prawo do renty rodzinnej, gdy zmarły przyczyniał się bezpośrednio przed śmiercią do ich utrzymania oraz gdy spełnią przesłanki przewidziane dla wdowy.

Na zakończenie należy wskazać, że wszystkim uprawnionym członkom rodziny przysługuje jedna łączna renta rodzinna, która podlega podziałowi na równe części między uprawnionych.

Agnieszka Dachowska