Kto może sporządzić testament i co zrobić, aby był ważny?

Chcąc mieć wpływ na to, co stanie się ze zgromadzonym przez nas majątkiem po naszej śmierci i jeśli nie odpowiada nam rozdział masy majątkowej w taki sposób, w jaki czyni to ustawa – nie mamy innego wyjścia i musimy sporządzić testament.  Nie ma bowiem na gruncie polskiego prawa innej formy rozrządzenia swoim majątkiem na wypadek śmierci, a umowy dotyczące spadku po osobie żyjącej, za wyjątkiem umowy o zrzeczenie się dziedziczenia ustawowego, są niedopuszczalne.

Aby sporządzić testament, dla jego ważności wymagana jest pełna zdolność do czynności prawnych osoby spisującej dokument. Oznacza to, że np. 16 latek, który takiej zdolności nie posiada, mimo, iż może posiadać znaczny majątek, nie jest uprawniony do rozrządzania nim w testamencie i zmuszony jest godzić się na dziedziczenie ustawowe, dopóki oczywiście nie uzyska pełnej zdolności do czynności prawnych. Wymagane jest też osobiste sporządzenie testamentu – nie można bowiem umocować kogoś do tej czynności i dokonać jej przez przedstawiciela.

Mimo posiadania pełnej zdolności do czynności prawnych, sporządzony przez nas testament w dalszym ciągu może być nieważny, jeśli przy sporządzaniu go znajdujemy się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Stan taki może wynikać w szczególności z choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego – trzeba pamiętać przy tym, że zaistnienie tych przesłanek nie prowadzi samo z siebie do pozbawienia osoby znajdującej się w takim stanie zdolności do czynności prawnych i potrzebne jest do utraty lub ograniczenia tej zdolności postępowanie w sprawie ubezwłasnowolnienia – dlatego też możliwym jest, że osoba taka nie będąc pozbawiona zdolności do czynności prawnych, będzie chciała sporządzić testament. Na mocy art. 945 § 1, mimo braku ubezwłasnowolnienia, osoba taka nie będzie jednak mogła tego ważnie uczynić. Należy też zauważyć, że chodzi tu o chwilę sporządzania dokumentu, czyli wystarczy, abyśmy nie mieli świadomości lub swobody w podjęciu decyzji i wyrażeniu swojej woli nawet chwilowo i przemijająco – np. działając pod wpływem alkoholu, silnych leków czy nawet podczas bardzo wysokiej gorączki. Ale jako że każdy medal ma dwie strony, możliwe jest z kolei uznanie testamentu za ważny, mimo że był sporządzony przez np. osobę chorą psychicznie, ale w momencie jego sporządzenia choroba uległa okresowemu cofnięciu, zwracając testatorowi na dany okres świadomość swoich działań.

Testament będzie również nieważny, jeśli spadkodawca sporządził go pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod jego wpływem, nie sporządziłby testamentu tej treści. Chodzi tu o błąd szeroko rozumiany, ponieważ nie musi być to błąd istotny, a bez znaczenia jest też czego dotyczy – czy treści czynności prawnej czy motywu jej dokonania. Nie ma także znaczenia jak doszło do wywołania stanu „trwania w błędzie” – czy z winy testatora, czy nie, czy było to umyślne działanie, czy nie.  Błąd taki będzie miał miejsce przykładowo, gdy testator ma mylne wyobrażenie o rzeczywistości, bądź też jego oczekiwania co do przyszłych zdarzeń lub okoliczności nie będą miały pokrycia w rzeczywistości.

Ważność testamentu wyłącza też sporządzenie go pod wpływem groźby. Nie musi być ona poważna, ani uzasadniona, musi jednak wywoływać po stronie testatora poczucie zagrożenia, a jej skutkiem zaś musi być to, że spadkodawca sporządzi testament, który nie będzie zgodny z jego wolą.  Groźba ponadto musi wynikać z zachowania człowieka, nie można bowiem przyjąć za groźbę wewnętrznej obawy testatora, dla której uzasadnieniem będą jakieś zjawiska przyrodnicze lub siła wyższa.

Jeśli chodzi o powyższe tzw. wady oświadczenia woli, nie wszystkie muszą prowadzić do nieważności całego testamentu. O ile nie jest możliwe sporządzenie testamentu, który byłby w części ważny, a w części nie, będąc w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, o tyle jeśli chodzi o błąd czy groźbę, sytuacja taka wydaje się dopuszczalna. W literaturze wskazuje się, że można w takim przypadku powołać się na treść art. 58 § 3 k.c., wedle którego, „jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana”. Wynika z tego, że nieważne byłyby tylko te części testamentu, które zostały sporządzone pod wpływem błędu lub groźby. Inaczej miałaby się jednak rzecz, kiedy bez postanowień dotkniętych nieważnością, spadkodawca nie dokonałby rozrządzeń danej treści i testament nie zostałby w tym wypadku sporządzony. Wtedy należy przyjąć, że nieważność dotyczy całego dokumentu.

Możliwość powołania się na fakt, że testament jest nieważny ze względu na wymienione przesłanki, jest ograniczona terminem. Może to nastąpić do 3 lat od dnia dowiedzenia się o przyczynie nieważności przez osobę, która ma w tym interes prawny, ale okres ten nie może przekroczyć 10 lat od otwarcia spadku – czyli od momentu śmierci spadkodawcy.

Nie należy też zapominać o wymogach formalnych testamentu. Jeśli nie decydujemy się na testament notarialny, ani nie jesteśmy zmuszeni formułować testamentu ustnego, zwykły, pisemny testament musi być napisany własnoręcznie i podpisany. Data sporządzenia jest co prawda wymagana, ale jej brak nie pociąga za sobą negatywnych konsekwencji, jeśli tylko nie prowadzi on do wątpliwości co do naszej zdolności do sporządzenia tego dokumentu, co do jego treści, lub wzajemnego stosunku do siebie kilku testamentów. Wiedząc już jak można podważyć ważność naszego rozrządzenia, bezpieczniej zatem będzie zawsze nanosić datę na testament.

Karolina Wąsikowska