Obrona konieczna - kiedy, odpierając zamach, działamy w jej ramach?

Wdając się w szarpaninę z napastnikiem, który próbuje nas okraść, należy mieć na uwadze, że nie zawsze nasze działanie w ramach obrony własnej będzie poczytane jako zachowanie zdefiniowane w prawie jako obrona konieczna.

Zgodnie z generalną regułą wyrażoną w art. 25 kodeksu karnego, nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem. Powyższy przepis formułuje tzw. kontratyp, wyłączając odpowiedzialność karną za zachowanie, które w innych warunkach byłoby traktowane jako przestępstwo.

Aby jednak działania obronne zostały zakwalifikowane jako obrona konieczna, muszą zostać zrealizowane następujące przesłanki:

1) po pierwsze musimy mieć do czynienia z zamachem, przez który należy rozumieć takie zachowanie się człowieka, które dla dobra chronionego prawem stanowi zagrożenie jego zniszczenia lub pozbawienia jego przydatności/wartości,

2) zamach taki musi mieć charakter bezpośredni – to znaczy działania obronne powinny zostać podjęte w czasie, w którym zachowanie napastnika zagraża określonemu dobru. 
W doktrynie uznaje się, że zachowanie napastnika ma charakter bezpośredni, gdy 
z okoliczności danej sytuacji wynika, że przystępuje on już do ataku. Co więcej znamię bezpośredniości zamachu trwa tak długo, jak długo trwa stan zagrożenia dla danego dobra,

3) zamach musi być bezprawny – sprzeczny z obowiązującym porządkiem prawnym, przy czym nie ogranicza się to tylko do czynów stanowiących czyn zabroniony pod groźbą kary, ale dotyczy jakiejkolwiek innej dziedziny prawa (np. kradzież, pobicie, naruszenie prawa do prywatności - podglądanie),

4) zamach musi mieć charakter rzeczywisty, to znaczy powinien on istnieć obiektywnie 
w rzeczywistości, a nie tylko w subiektywnym wyobrażeniu ofiary/pokrzywdzonego podejmującego samoobronę,

5) podejmowane wobec napastnika działania muszą mieć charakter obronny, co oznacza, że ich celem ma być jedynie odparcie zamachu. Ponadto obrona powinna być skierowana wyłącznie przeciwko dobru napastnika. Zachowanie ofiary nie może być podyktowane chęcią odwetu,

6) podejmowana obrona musi być bezwzględnie konieczna oraz adekwatna/współmierna do niebezpieczeństwa związanego z zamachem. Przez współmierność należy rozumieć taką formę odpierania zamachu, która jest proporcjonalna do stopnia w jakim napastnik narusza chronione prawem dobro. Z kolei konieczność obrony oznacza brak innego rozwiązania 
w celu uniknięcia skutków zamachu, niż poświecenie dobra samego napastnika.

Damian Opalski