Ochrona wolności sumienia i wyznania w Polsce

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, na mocy art. 53 zapewna każdej osobie wolność sumienia i religii. Ochrona przewidziana ustawą zasadniczą przysługuje nie tylko obywatelom Polskim, ale również obcokrajowcom i apatrydom. O ile wolność sumienia nie została zdefiniowana przez ustawodawcę, o tyle ustęp drugi wspomnianego artykułu wyjaśnia, że wolność religii polega na wolności wyznania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrznianie jej poprzez uprawianie kultu, jej praktykowanie, modlitwę, nauczanie i uczestniczenie w obrzędach. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują. Swoboda uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. Niezależnie od ochrony przewidzianej w Konstytucji, polski porządek prawny realizuje funkcje ochronną dla wolności sumienia i wyznania na gruncie przepisów karnych oraz cywilnych.  

W aktualnym stanie prawnym naruszenie powyżej wskazanej zasady jest występkiem. Stanowią o tym, przepisy rozdziału XXIV Kodeksu Karnego. Ściganie sprawców komentowanych czynów zagrożonych karą odbywa się z oskarżenia publicznego. Karze podlega dyskryminacja wyznaniowa (art. 194 Kodeksu karnego), która polega na ograniczeniu człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość. Chodzi o ograniczenie we wszelkich prawach, nie tylko tych zagwarantowanych przez Konstytucje. Kolejnym czynem karalnym związanym z ochroną wolności sumienia i wyznania jest opisany w art. 195 Kodeksu karnego. Ustawodawca określił w nim, że karze podlega złośliwe przeszkadzanie publicznemu wykonywaniu aktu religijnego kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej. Złośliwe przeszkadzanie to tak zwany dolus directus coloratus, czyli szczególny przypadek zamiaru bezpośredniego. Oznacza to, że sprawcy trzeba udowodnić nie tylko że chciał popełnić występek i miał świadomość popełniania czynu zagrożonego, ale też że jego działanie charakteryzowało się niskimi pobudkami – złośliwością. Poza tym karze podlega jedynie przeszkadzanie w publicznym wykonywaniu aktów religijnych – tzn. takim, które są dostrzegalne dla z góry nieoznaczonej liczby osób.

Przepisem z tej grupy w oparciu o który najczęściej wszczynane są postępowania karne jest art. 196 Kodeksu karnego opisujący czyn, który polega na obrazie uczuć religijnych. Tylko w 2013 roku wszczęto około 50 spraw na podstawie tego artykułu. Ustawodawca postanowił, że kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając publicznie przedmiot czci religijnej lub miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych podlega karze. Oceniając czy doszło do obrazy sąd bierze pod uwagę granice pomiędzy konstruktywną krytyką, wolnością artystyczną a ochroną wolności sumienia i wyznania. Nie da się legalnie sprecyzować gdzie przebiega ta granica, dlatego każdy konkretny przypadek musi być przez sąd osobno weryfikowany. Należy pamiętać, że wszystkie z opisanych występków są zagrożone karą jedynie gdy zostały popełnione umyślnie.

Wolność sumienia i wyznania stanowi w ocenie ustawodawcy dobro osobiste każdego człowieka. W związku z tym podlega również ochronie na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego. W razie zagrożenia omawianego dobra cudzym działaniem można żądać, aby druga strona zaniechała swojego zachowania. Jeżeli do naruszenia już doszło to istnieje możliwość zobowiązania przez sąd naruszyciela do usunięcia skutków jego zachowania w szczególności poprzez złożenie oświadczenie o odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Realizacja takiego obowiązku najczęściej polega na wystosowaniu przeprosin w gazecie lub mediach innego rodzaju. Poza tym jest również możliwość domagania się zasądzenia od osoby naruszającej dobro osobiste kwoty pieniężnej na wskazany przez pokrzywdzonego cel społeczny lub zadośćuczynienia dla powoda. Przepisy Kodeksu karnego stanowią także, że jeżeli wskutek działania naruszyciela wyrządzona została szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych. 

Patryk Hatak