Odwołanie darowizny.

Darowizna jest umową, poprzez którą darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego przysporzenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku. Nie jest więc jednostronną czynnością, choć tak czasami bywa postrzegana. Specyficzną cechą tej umowy jest możliwość odwołania jej, gdy nastąpią określone w przepisach prawa okoliczności to uzasadniające. Odwołanie darowizny dopuszczalne jest zarówno przed jej wykonaniem, jak i po. Każda z tych sytuacji charakteryzuje się innymi przesłankami ją uzasadniającymi.

Darowiznę jeszcze nie wykonaną można odwołać, jeżeli po zawarciu umowy darowizny stan majątkowy darczyńcy znacznie się pogorszył, do tego stopnia, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania lub dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. W takich przypadkach z uwagi na uszczerbek majątkowy, mający wpływ na utrzymanie darczyńcy, przy uwzględnieniu jego usprawiedliwionych potrzeb, odwołanie darowizny może mieć miejsce i będzie uzasadnione.

Po wykonaniu darowizny i popadnięciu przez darczyńcę w niedostatek, obdarowany ma obowiązek dostarczać darczyńcy środków na zaspokojenie jego uzasadnionych potrzeb i wypełniania ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Takie wynikające z zasad współżycia społecznego podejście ustawodawcy ma zabezpieczyć darczyńcę przed skutkami nieprzewidywalnych zdarzeń życiowych, jakie mogą go dotknąć po wykonaniu darowizny. Nie jest to jednak zabezpieczenie bezwzględne. Obowiązki obdarowanego funkcjonują tylko w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia. Zużycie przedmiotu darowizny zwalnia ze świadczeń na rzecz darczyńcy. Obdarowany może uwolnić się od nich także przez zwrot tego co otrzymał, w naturze lub w pieniądzu.

Darowiznę można odwołać także z przyczyn nie związanych z samym faktem darowizny, tj. gdy obdarowany dopuścił się wobec darczyńcy „rażącej niewdzięczności”. Brak jest kodeksowej definicji tego bardzo nieostrego pojęcia. Z praktyki i orzecznictwa SN wynika, że chodzi tu o zachowanie obdarowanego względem darczyńcy, które obiektywnie oceniając może zostać zakwalifikowane jako czyny budzące negatywne odczucia. Pod pojęcie rażącej niewdzięczności podpada takie zachowanie się obdarowanego, polegające na działaniu lub zaniechaniu skierowanym bezpośrednio lub nawet pośrednio przeciwko darczyńcy, które oceniając rzecz rozsądnie, musi być uznane za wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę – wskazał SN. Chodzi tu przede wszystkim o popełnienie przestępstwa na szkodę darczyńcy, a także naruszenie obowiązków obdarowanego wobec niego. O wystąpieniu rażącej niewdzięczności decydują w każdym przypadku konkretne okoliczności danego zdarzenia.  Naruszenie musi być jednak rażące, czyli charakteryzować się dużo większym natężeniem negatywnych ocen, niż inne podobne przekroczenia obowiązujących zasad. Wynika z tego, że nie mogą być traktowane jako rażąca niewdzięczność drobne, nawet umyślne czyny, ale nie wykraczające poza zwykłe, codzienne konflikty. Z drugiej strony, ciężko przyjąć rażącą niewdzięczność, gdy zachowanie obdarowanego cechuje się nieumyślnością. Omawiana przesłanka wykazuje bowiem intencjonalne nastawienie sprawcy do czynu, które przy nieumyślności  zasadniczo nie występuje.

Darowizna nie może zostać odwołana z powodu rażącej niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Gdyby w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie to jest skuteczne, jeśli nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Przebaczenia musi udzielić sam darczyńca; nie ma ono charakteru czynności prawnej i dlatego nie jest tu wymagana zdolność do czynności prawnych. Okoliczności muszą jednak wskazywać, że darczyńca wiedział co robi, przebaczył dobrowolnie i jego rzeczywistą wolą było wybaczenie winowajcy. Nie jest wymagana szczególna forma. Przebaczenie może być więc dokonane w sposób wyraźny, a nawet tylko dorozumiany, np. w formie gestu. Występowanie po stronie obdarowanych kilku osób powoduje, że likwidacja następstw odwołania darowizny  ma skutek tylko wobec tych obdarowanych, którym darczyńca przebaczył.

W pewnych okolicznościach prawo odwołania darowizny mają także spadkobiercy darczyńcy, ale tylko wtedy, gdy on sam był uprawniony do odwołania darowizny w chwili śmierci. Natomiast przebaczać, niezależnie od okoliczności może tylko darczyńca.

Odwołanie darowizny ograniczone jest terminem. Ustawodawca przewidział na to rok od momentu, kiedy darczyńca dowiedział się o fakcie niewdzięczności. Termin ten obowiązuje również spadkobierców.

Odwołanie darowizny następuje poprzez złożenie obdarowanemu pisemnego oświadczenia woli. Z odwołania powinna jednoznacznie wynikać wola pozbawienia obdarowanego przedmiotu darowizny. Bardzo ważne jest też wskazanie powodów takiego działania, ponieważ może mieć to duże znaczenie w kontekście przyszłego sporu w sądzie, gdzie to właśnie sąd wypowie się co do zasadności powodów motywujących odwołanie. Zwrot przedmiotu darowizny następuje stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.

Nie nastręcza problemów skuteczne odwołanie darowizny jeszcze nie wykonanej. Zobowiązanie darczyńcy w takiej sytuacji po prostu upada i nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Według SN umowy dotyczące darowizn jeszcze nie wykonanych w całości mogą być rozwiązane w drodze kolejnej umowy między stronami (uchwała 7 sędziów SN z 30 listopada 1994 r., III CZP 130/94).

Jakie skutki wywoła odwołanie darowizny już wykonanej nie jest do końca jasne. Orzecznictwo i większa część doktryny prawa skłania się ku skutkom wyłącznie obligacyjnym tj. zobowiązującym obdarowanego do powrotnego przeniesienia własności rzeczy, bez automatycznego powrotu darowizny do rąk darczyńcy. Treść i zakres zwrotu rzeczy zależna jest od stopnia zużycia przedmiotu darowizny. Odwołując się do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu obdarowany zobowiązany jest do zwrotu w takiej części w jakiej nadal jest wzbogacony. Brak dobrowolnego działania ze strony obdarowanego jest podstawą do wytoczenia powództwa o stwierdzenie obowiązku złożenia przez niego odpowiedniego oświadczenia woli. Prawomocne orzeczenie sądu zastępuje oświadczenie obdarowanego o przeniesieniu własności. Jeżeli jednak rzecz przeszła na własność osoby trzeciej, darczyńca nie ma w stosunku do niej żadnych praw do żądania jej wydania.

Rozwiązania umowy darowizny może żądać również przedstawiciel ustawowy osoby ubezwłasnowolnionej, jeżeli została ona dokonana przed ubezwłasnowolnieniem i jest nadmierna oraz nieuzasadniona. Aby chronić interesy zarówno darczyńcy jak i obdarowanego żądanie rozwiązania umowy darowizny może być skutecznie zgłoszone tylko w ciągu dwóch lat od jej wykonania.

Paweł Chrząszcz