Ograniczone prawa rzeczowe.

Prawa rzeczowe, jak sama nazwa wskazuje będą dotyczyły ogólnie pojętych "rzeczy", które w  rozumieniu Kodeksu cywilnego obejmują ruchomości oraz nieruchomości.  Kodeks w zakresie praw rzeczowych wyróżnia własność oraz "inne prawa rzeczowe", w tych drugich z kolei mieszczą się ograniczone prawa rzeczowe. Ich ograniczenie polega na tym, że stanowią one prawa przysługujące na rzeczy cudzej.

Ustawa przewiduje zamknięty katalog ograniczonych praw rzeczowych, co oznacza, że status taki przysługuje jedynie prawom wprost i enumeratywnie wskazanym w przepisach. Ograniczone prawa rzeczowe to zatem: użytkowanie, służebność, zastaw, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu oraz hipoteka. Prawa te mają ściśle określone cechy, które nie podlegają umownej modyfikacji. Warto jednak wskazać na przypadek prawa dożywocia, które zostało zakwalifikowane jako stosunek obligacyjny a nie ograniczone prawo rzeczowe, mimo tego jednak, na mocy odpowiedniego przepisu, do dożywocia mają odpowiednie zastosowanie przepisy o ograniczonych prawach rzeczowych.

Mimo iż z reguły, ograniczone prawa rzeczowe dotyczą rzeczy, to jednak Kodeks dopuszcza, aby niektóre z nich, tj. zastaw, hipoteka oraz użytkowanie, były ustanowione na prawie. O ile też zazwyczaj mają one odniesienie do nieruchomości, to zastaw może dotyczyć także ruchomości. Istotnemu ograniczeniu podlega także ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych na przedsiębiorstwie – w odniesieniu do tego rodzaju mienia dopuszczalne jest bowiem jedynie ustanowienie użytkowania. W przypadku, gdy nieruchomość obciążona ograniczonym prawem rzeczowym ulega połączeniu z inną nieruchomością, ograniczone prawo rzeczowe obciąża całą nieruchomość powstałą w wyniku połączenia, jednak uznać należy, że bez zmian pozostaje zakres możliwości wykonywania prawa.

Dla ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego stosuje się odpowiednio regulacje dotyczące przeniesienia własności, jednak z tą modyfikacją, że dopuszczalne jest stosowanie warunku i terminu, w dodatku nawet w odniesieniu do hipoteki. Ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego wywołuje nie tylko skutek między właścicielem rzeczy obciążonej tym prawem a uprawnionym, ale ma skutek także względem osób trzecich. Z racji tego, że jako obciążenie, może być wpisane do księgi wieczystej, stosuje się do niego zasadę rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, zgodnie z którą w razie nabycia rzeczy obciążonej przez inną osobę, prawo niewpisane do księgi wygasa.

Jeśli chodzi o formę ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego, zachowanie wymogu formy aktu notarialnego konieczne jest jedynie dla oświadczenia właściciela ustanawiającego prawo. Dopuszczalne jest także ustanowienie takiego prawa w drodze orzeczenia sądowego, a wyjątkowo także w decyzji administracyjnej lub poprzez zasiedzenie służebności gruntowej. Nie można jednak ustanowić ograniczonego prawa rzeczowego poprzez zapis testamentowy. Zapis w tym zakresie ma tylko ten skutek, że zobowiązuje spadkobiercę do ustanowienia określonego ograniczonego prawa rzeczowego na rzecz zapisobiercy. Przy obciążeniu rzeczy kolejnymi ograniczonymi prawami rzeczowymi, zastosowanie ma tzw. zasada pierwszeństwa, zgodnie z którą prawo powstałe później nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla prawa powstałego wcześniej – chyba, że w odmienny sposób doprecyzowują kwestię pierwszeństwa przepisy szczególne.

W przypadku przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowego na inną osobę, jest ono możliwe, jednak tylko gdy mamy do czynienia z prawem zbywalnym. Wówczas konieczna jest umowa między zbywcą prawa a nabywcą, a jeśli prawo było wpisane w księdze wieczystej, także odpowiedni wpis do księgi. Podobnie w sytuacji zmiany treści ograniczonego prawa rzeczowego, potrzebna będzie umowa stron oraz ewentualny wpis. Z kolei, jeśli zmiana oddziaływać będzie na sytuację osoby trzeciej, wymagana będzie jej zgoda w tym zakresie.

Ograniczone prawo rzeczowe wygasa w razie zrzeczenia się prawa przez uprawnionego. Z wygaśnięciem mamy także do czynienia w momencie, kiedy własność rzeczy obciążonej przejdzie na osobę uprawnioną z tytułu ograniczonego prawa rzeczowego, jak również w sytuacji, kiedy ograniczone prawo rzeczowe przeniesione zostało na osobę właściciela rzeczy obciążonej.

Ograniczone prawa rzeczowe podlegają również ochronie - stosownie do ochrony przewidzianej dla prawa własności na mocy odpowiedniego stosowania przepisów w tym względzie.

Poszczególne prawa należące do kategorii praw rzeczowych ograniczonych zostaną scharakteryzowane w kolejnych artykułach.

Karolina Wąsikowska