Osobiste świadczenie przez dłużnika

Powszechnie przyjmuje się, że jeżeli zawieramy z kimś umowę, na mocy której druga strona ma spełnić określone świadczenie, to wydaje się uzasadnione, że wykonania tego zobowiązania oczekujemy wyłącznie od tej drugiej strony, czyli naszego "dłużnika". W rzeczywistości przedstawia sie to jednak odmiennie, przepisy kodeksu cywilnego (dalej: k.c.) statuują bowiem zasadę, że osobistego świadczenia przez dłużnika możemy żądać tylko w określonych wypadkach, a konkretnie, gdy taki obowiązek dłużnika wynika z treści czynności prawnej (np. w umowie zastrzeżono, że dłużnik wykona świadczenie osobiście), z ustawy (np. powierzenie zlecenia lub oddanie rzeczy przez przechowawcę innej osobie) albo z właściwości świadczenia (wykonanie rzeźby lub koncert) – co wynika wprost z art. 356 § 1 k.c.

Wynika stąd, że jeśli osobiste świadczenie nie jest wymagane, dłużnik może przy wykonaniu zobowiązania posłużyć się innymi osobami. Uregulowanie w taki sposób kwestii kto może spełnić świadczenie, uzasadnione jest tym, aby wierzyciel uzyskał zaspokojenie swojego roszczenia – czyli aby świadczenie zostało po prostu spełnione, nieistotne przez kogo. Ma to też istotne znaczenie z punktu widzenia obrotu gospodarczego, jeśli bowiem przyjmiemy, że dłużnik ma dowolność w wyborze, czy spełni świadczenie osobiście, czy też posłuży się przy tym osobą trzecią, dłużnik zwiększa tym samym swoją zdolność do zaciągania zobowiązań w ogóle. Trzeba jednak pamiętać, że swoboda wyboru dłużnika ogranicza się jedynie do sytuacji, w których nie jest on obowiązany świadczyć osobiście. Jeśli jednak świadczenie spełniane jest przez osobę trzecią działającą wbrew woli dłużnika, wierzyciel nie ma obowiązku przyjąć świadczenia. Powoduje to z kolei, że nie przyjmując takiego świadczenia, wierzyciel nie popadnie względem dłużnika w zwłokę. Stan zwłoki wierzyciela reguluje natomiast art. 486 § 2 k.c., który stanowi, że "wierzyciel dopuszcza się zwłoki, gdy bez uzasadnionego powodu bądź uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego świadczenia, bądź odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione, bądź oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie". Zwłoka ma zaś z kolei istotne konsekwencje dla obu stron. W przypadku zwłoki wierzyciela, dłużnik może bowiem złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego a także żądać naprawienia wynikłej ze zwłoki szkody.

Osobnego omówienia wymaga jednak kwestia spełnienia świadczeń pieniężnych. Zgodnie z przepisem art. 356 § 2 k.c., wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia pieniężnego od osoby trzeciej, i to chociażby działała bez wiedzy dłużnika – jeśli tylko owa wierzytelność pieniężna jest wymagalna, tj. jej termin płatności już minął i można dochodzić zapłaty. Nie dotyczy to jednak wypadku, kiedy osoba spełniająca świadczenie pieniężne do rąk wierzyciela działa mimo sprzeciwu dłużnika w tym przedmiocie lub zachodzą przesłanki umożliwiające jej wstąpienie w prawa wierzyciela w stosunku do dłużnika (czyli, jeśli osoba trzecia płaci cudzy dług, za który jest odpowiedzialna osobiście albo pewnymi przedmiotami majątkowymi, lub jeśli osobie trzeciej przysługuje prawo, przed którym spłacona wierzytelność ma pierwszeństwo zaspokojenia – art. 518 § 1 pkt 1 i 2). To, czy osoba trzecia spełniając świadczenie pieniężne za dłużnika wstąpi w stosunku do niego w prawa wierzyciela zależy już jednak od stosunku prawnego, jaki łączy ją z dłużnikiem.

Jeśli natomiast wierzyciel odmówi przyjęcia świadczenia pieniężnego od osoby trzeciej (przez którą rozumieć należy także poręczyciela), będzie musiał liczyć się z konsekwencjami popadnięcia w zwłokę względem dłużnika.

Karolina Wąsikowska