Potrącenie.

W sytuacji, kiedy dwie osoby są dla siebie jednocześnie wierzycielem i dłużnikiem, możliwe jest dokonanie tzw. potrącenia wzajemnych wierzytelności. Potrącenie ma ten skutek, że obie wierzytelności umarzają się wzajemnie, do wysokości wierzytelności niższej. Dla przykładu: w przypadku, kiedy obie strony mają obowiązek świadczyć sobie tyle samo – obie zwalniają się jednocześnie z długu (wierzytelności ulegają umorzeniu), natomiast kiedy jedna wierzytelność jest niższa niż druga – ta niższa ulegnie umorzeniu, zaś nadwyżka wierzytelności wyższej pozostała po umorzeniu wierzytelności niższej, dalej będzie przysługiwać.

Istnieją dwa rodzaje potrącenia: umowne i ustawowe. To pierwsze podlega ustawowym ograniczeniom w zakresie jego dopuszczalności i zasad dokonywania. Dla możliwości dokonania potrącenia ustawowego, Kodeks cywilny formułuje następujące warunki:

1. Wzajemność świadczenia, 
   czyli bycie dla siebie jednocześnie wierzycielem i dłużnikiem. W uproszczeniu sprowadza się to do tego, że obie osoby jednocześnie są uprawnione do świadczenia od drugiej strony oraz same zobowiązane są na rzecz drugiej strony świadczyć.

2. Jednorodzajowość świadczeń, 
   oznaczająca, że wzajemne wierzytelności mają postać pieniężną lub rzeczy tożsamych co do gatunku.

3. Wymagalność,
   znacząca tyle, że można już żądać jej świadczenia od dłużnika, dotycząca obu wierzytelności (aczkolwiek znany jest pogląd, zgodnie z którym wymagalna musi być jedynie wierzytelność osoby dokonującej potrącenia)

4. Zaskarżalność,

czyli możliwość dochodzenia wierzytelności przed sądem lub innym organem powołanym do rozwiązywania sporów. Powoduje to, iż nie można dokonać potrącenia wierzytelności przedawnionej lub której podstawą jest zakład lub gra (tzw. zobowiązania naturalne), także wierzytelności, których wierzyciel się zrzekł oraz jeśli nastąpiło zwolnienie dłużnika z długu.

Przepisy stanowią również wprost, w jakich sytuacjach zarzut potrącenia jest niemożliwy. Umorzenie wierzytelności przez potrącenie jest zatem wyłączone, w przypadkach gdy mamy do czynienia z wierzytelnością:

- nieulegającą zajęciu;

- dotyczącą dostarczenia środków utrzymania;

- wynikającą z czynów niedozwolonych określonych w art. 415 Kodeksu cywilnego i następnych;

- której potrącenie wyłączone jest przez szczególne przepisy.

Jeśli zaś chodzi o potrącenie umowne, regulowane jest ono przez umowę stron, w której strony określają zasady dokonywania między nimi wzajemnych potrąceń. Do potrącenia dokonanego w wykonaniu takiej umowy nie mają zastosowania ograniczenia ustawowe, a strony mają dowolność w ustalaniu obowiązujących przy potrąceniu zasad, zgodnie z zasadą swobody umów. Mogą oni zatem w umowie modyfikować to przesłanki dopuszczalności potrącenia, czy termin jego skuteczności. Warto jednak zaznaczyć, iż mimo istnienia takiej umowy między stronami, do dokonania potrącenia zawsze wymagane jest oświadczenie jednej ze stron o potrąceniu, z czego wynika, że strony wcale nie muszą korzystać z umówionego potrącenia. Ten sam wymóg złożenia oświadczenia drugiej stronie dotyczy potrącenia ustawowego.

Karolina Wąsikowska