Potrącenie wierzytelności - warunki oświadczenia o kompensacie i co można potrącić?

W stosunkach pomiędzy przedsiębiorcami niejednokrotnie dochodzi do sytuacji, że i jeden i drugi kontrahent ma wierzytelności, których spełnienia może domagać się od swojego biznesowego partnera. Wygodnym rozwiązaniem w takim przypadku jest dokonanie wzajemnej kompensacji tych wierzytelności. Zaliczenie jednej należności na poczet drugiej powoduje umorzenie wierzytelności mniejszej, co prowadzi do uproszczenia rozliczeń.

Taką sytuację reguluje art. 498 § 1 k.c., który stanowi, że gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Natomiast jak stanowi § 2 przytoczonego artykułu, wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.  

Potrącenie następuje przez złożenie drugiej stronie oświadczenia o potrąceniu. Dla ważności takiego oświadczenia przepisy nie zastrzegają żadnej szczególnej formy. Nie ma więc przeciwskazań by potrącenia dokonać ustnie, nie mniej jednak, jako że w każdym wypadku to na potrącającym ciąży obowiązek udowodnienia tego faktu, dobrze jest dla celów dowodowych dokonać tej czynności na piśmie. Oświadczenie o potrąceniu ma charakter kształtujący prawo i bez jego złożenia nie dojdzie do umorzenia wierzytelności. Oświadczenie staje się skuteczne z chwilą, gdy druga strona mogła się zapoznać z jego treścią.

Zgoda wierzyciela na potrącenie nie jest potrzebna. Jeżeli adresat oświadczenia o potrąceniu uważa, że zostało ono złożone bezpodstawnie, pozostaje mu wytoczyć przeciwko potrącającemu powództwo o własne świadczenie i w postępowaniu wszczętym na skutek tego powództwa uzyskać wyrok, który ostatecznie spór rozstrzygnie. 

Warto wiedzieć co można potrącić. Podstawową zasadą jest to, że przedmiotem wierzytelności zgłoszonych do potrącenia winny być pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku. Wierzytelności nie muszą być ze sobą w żaden sposób powiązane. Drugą istotną kwestią jest to, że można dokonywać tylko potrąceń wierzytelności już wymagalnych. Przy czym wymagalne mają być obie wierzytelności, a nie tylko jedna z nich. Wymagalność oznacza, że jeden i drugi wierzyciel może żądać od siebie spełnienia należnych im świadczeń. W najczęściej spotykanym przypadku zapłaty, będzie to wynikało z faktu, że termin płatności (np. z faktury) już minął. Ważne też by obie wierzytelności nadawały się do dochodzenia na drodze sądowej.

Katalog włączeń od potrąceń uregulowany został w art. 505 k.c. Zatem poprzez potracenie nie mogą być umorzone:
1) wierzytelności nie ulegające zajęciu (tj. wyłączone spod egzekucji na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego);
2) wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;
3) wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;
4) wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne (np. art. 39 Prawa o postępowaniu układowym lub art. 87 Kodeksu pracy, dotyczący potrącenia z wynagrodzenia za pracę).

Co ważne, mogą być potrącane także wierzytelności przedawnione. Warunkiem jest jednak, aby w jakimkolwiek momencie w przeszłości, obydwie wierzytelności stały się wymagalne, a dopiero później jedna z nich uległa przedawnieniu.

Piotr Bryndal