Prawa autorskie majątkowe i osobiste

W praktyce często posługujemy się zwrotem „prawa autorskie”, czy dla określenia, że komuś one przysługują, czy ktoś te prawa nabył lub przeniósł. Aby jednak używać tego zwrotu poprawnie należy przede wszystkim wiedzieć, że istnieje podział na prawa autorskie osobiste i prawa autorskie majątkowe. Jest to o tyle istotne rozróżnienie, że z tym, z jakimi prawami mamy do czynienia, wiążą się określone konsekwencje – zarówno jeśli chodzi o ich naruszenie jak i możliwość przeniesienia. Z uwagi na rozległość materii, w tym miejscu omówione zostaną jedynie cechy charakterystyczne autorskich praw osobistych i majątkowych i różnice między nimi. Kwestia skutków naruszenia tych praw zostanie natomiast omówiona w osobnym artykule.

Autorskie prawa majątkowe, ze swojej definicji, są wyrazem więzi twórcy z utworem. Prawem  osobistym twórcy będzie więc przede wszystkim prawo do autorstwa utworu, a co za tym idzie także prawo do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem, ale także prawo do tego, aby utwór był udostępniany anonimowo. Do więzi twórcy z utworem nawiązuje także przysługujące twórcy prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania. W uproszczeniu chodzi o to, aby twórca zachował wpływ na dalsze losy utworu - przykładowo miał możliwość ingerencji w przypadku, kiedy napisze utwór w postaci sonetu, a podczas publikacji układ tekstu zostanie zmieniony w taki sposób, że forma nie będzie zachowana i mało kto dostrzeże trud twórczy artysty, związany z napisaniem utworu w tej właśnie formie. Z powyższą kwestią  związane jest również prawo twórcy do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Utwór nie powinien być zatem wykorzystywany w sprzeczności do celu, w jakim w zamyśle twórcy powstał. Do twórcy należy także decyzja, kiedy i czy w ogóle nastąpi udostępnienie utworu dla publiczności. Utwór, choć wybitny, może być na tyle osobisty, że twórca nie będzie chciał go udostępnić i nikt go do tego zmusić nie może. Prawa autorskie kwalifikowane jako osobiste są niezbywalne i nieograniczone w czasie – zatem wszystkie zapisy w umowach, w których twórca zrzeka się „wszelkich praw autorskich” w stosunku do utworu będą najzwyczajniej nieskuteczne. Twórca może bowiem rozporządzać jedynie prawami autorskimi o charakterze majątkowym. W stosunku do praw osobistych może najwyżej przenieść na osobę trzecią prawo do ich wykonywania – nigdy jednak nie może się ich zrzec.

Prawa autorskie majątkowe, w przeciwieństwie do osobistych mogą być przedmiotem obrotu, co zresztą stanowi ich istotę. W ustawie ta kategoria definiowana jest jako prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji, w tym także prawo do wynagrodzenia za korzystanie.  Sposób korzystania z utworu zazwyczaj określony jest w umowie stron, jeśli jednak tego nie określono, należy przyjąć, że  sposób korzystania powinien być zgodny z charakterem i przeznaczeniem utworu oraz przyjętymi zwyczajami. Pola eksploatacji, o których mowa w przepisie ustawy to m.in. wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową – w przypadku eksploatacji w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu. W odniesieniu do obrotu oryginałem lub egzemplarzami, na których utwór utrwalono, pole eksploatacji stanowić będzie wprowadzenie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału lub egzemplarzy. Jeśli chodzi natomiast o rozpowszechnianie utworu w inny sposób – polem eksploatacji będzie publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie, nadawanie, reemitowanie, jak również publiczne udostępnianie utworu  w taki sposób, żeby każdy mógł zapoznać się z jego treścią.  Możliwe są także inne pola eksploatacji, na gruncie których będziemy mieli do czynienia z autorskimi prawami majątkowymi. Rozróżnienie pól eksploatacji jest o tyle istotne, że twórcy należy się wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym osobnym polu eksploatacji. W kwestii autorskich praw majątkowych chodzi więc głównie o kwestie ekonomiczne. O charakterze prawa nie decyduje jednak jego odpłatność. Zgodnie z ustawą przeniesienie autorskich  praw majątkowych może nastąpić także nieodpłatnie, pod warunkiem, że wynika to wprost z umowy stron. 

Karolina Wąsikowska