Sądowy i umowny dział spadku.

W wyniku dziedziczenia, pomiędzy spadkobiercami powstaje wspólność majątku spadkowego, który ustaje przez dział spadku. Dział spadku tworzy nową sytuację prawną w wyniku której spadkobierca staje się wyłącznym podmiotem poszczególnych praw majątkowych, które do tego czasu były objęte wspólnością.

Na wstępie wskazać należy, że dział spadku jest podziałem stanu czynnego spadku, ponieważ są nim objęte tylko aktywa.

Rozróżniamy dwa sposoby dzięki którym następuje zniesienie wspólności majątku spadkowego między spadkobiercami: dział umowny i dział sądowy.  W pierwszym przypadku, dział spadku następuje na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami, a w drugim – na mocy orzeczenia sądu na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców. Od zasady, że działu spadku mogą domagać się tylko osoby będące spadkobiercami występują pewne odstępstwa, które zostaną scharakteryzowane w dalszej części opracowania.

Umowny dział spadku jest umową o przeniesienie na poszczególnych spadkobierców praw majątkowych, które dotychczas były objęte wspólnością. W tym miejscu wskazać należy, że jeżeli w skład spadku wchodzi nieruchomość to umowa o dział spadku musi być sporządzona w formie aktu notarialnego. Co więcej, zgodnie z poglądem doktryny, jeśli ta forma nie zostanie zachowana, to nieważnością dotknięta będzie cała umowa, a nie tylko te jej postanowienia, które dotyczą nieruchomości. Umowny dział spadku może dotyczyć całego spadku albo być ograniczony do jego części. Istotną kwestią w umownym dziale spadku są rozliczenia pomiędzy spadkobiercami, którzy powinni przeprowadzić jednocześnie między sobą rozliczenia z tytułu posiadania przedmiotów należących do spadku, pożytków, nakładów oraz spłacenia długów spadkowych.

Warto pamiętać, że umowa o dział spadku podlega ogólnym zasadom Kodeksu cywilnego (k.c.) o czynnościach prawnych, w związku z tym istnieje możliwość powołania się na wady oświadczenia woli, tj.: stan wyłączający świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenia woli lub pozorność. Natomiast inne regulacje dotyczą uchylenia się od skutków prawnych umowy o dział spadku pod wpływem błędu, który w  odniesieniu do umowy o dział spadku, może nastąpić tylko, gdy „błąd dotyczył stanu faktycznego, który strony uważały za niewątpliwy” (art. 1045 k.c.). Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 6 marca 1967r. (OSN 1967) wskazał, że co do sposobu i terminów uchylenia się od skutków prawnych umowy o dział spadku zawartej pod wpływem błędu obowiązują zasady z art. 88 k.c. Zgodnie z powyższym, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone tej osobie na piśmie, następuje przez oświadczenie złożone  tej osobie na piśmie w ciągu roku od jego wykrycia.

Drugim sposobem zniesienia wspólności majątku spadkowego między spadkobiercami jest sądowy dział spadku. Właściwym do przeprowadzenia działu spadku jest sąd spadku. Na żądanie uczestnika działu spadku, sąd może przekazać sprawę sądowi rejonowemu, w którego okręgu znajduje się spadek lub jego znaczna część, lub sądowi rejonowemu, w którego okręgu mieszkają wszyscy współspadkobiercy. Żądanie w tym przedmiocie należy złożyć nie później niż na pierwszej rozprawie działowej. Co do zasady, sądowy dział spadku powinien obejmować cały spadek, jednakże z ważnych powodów może być ograniczony do części spadku. Postępowanie działowe wszczyna się na wniosek osoby uprawnionej, którymi są każdy ze spadkobierców, spadkobierca spadkobiercy, nabywca udziału w spadku i prokurator. W toku postępowania działowego, sąd powinien nakłaniać uczestników do zgodnego przeprowadzenia podziału, wskazując im sposoby mogące do tego doprowadzić. W razie braku zgodnego wniosku uczestników co do podziału, a zachodzą przesłanki do dokonania podziału w naturze, sąd dokona podziału w naturze na części odpowiadające wartością udziałom spadkobierców. Jednocześnie, sąd uwzględni wszystkie okoliczności, zgodnie z interesem społeczno – gospodarczym. Podział w naturze polega na zniesieniu współwłasności przez podział rzeczy wspólnej i jest niedopuszczalny gdyby był sprzeczny z przepisami ustawy, ze społeczno – gospodarczym przeznaczeniem albo gdy pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znacznie zmniejszył jej wartość.

Jeśli podział w naturze nie jest możliwy, sąd może postąpić dwojako. Po pierwsze, ma możliwość  przyznania określonych przedmiotów spadkowych jednemu spadkobiercy z obowiązkiem spłaty pozostałych. Drugim sposobem jest podział cywilny, który polega na sprzedaży określonych przedmiotów spadkowych, a uzyskana kwota ulega podziałowi między spadkobierców. W ramach postępowania działowego, podział cywilny następuje przez sprzedaż dokonaną w drodze licytacji.

Uprawomocnienie się postanowienia działowego skutkuje przyznaniem poszczególnym spadkobiercom, wskazanym w postanowieniu, prawa własności rzeczy, ich części lub innych praw majątkowych należących do spadku.

Dział spadku wpływa także na zakres odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe, ponieważ od chwili działu ustaje odpowiedzialność solidarna. W związku z tym, od tego momentu, spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe w stosunku do wielkości udziałów.

Podsumowując, istnieją dwa podstawowe sposoby na zniesienie wspólności majątku spadkowego między spadkobiercami – umowny oraz sądowy dział spadku. Idealną sytuacją jest dokonanie działu spadku na zgodny wniosek uczestników. W przeciwnym razie, konieczna będzie droga sądowa. 

Agnieszka Dachowska