Szczególne zasady dziedziczenia gospodarstw rolnych.

Wokół dziedziczenia gospodarstw rolnych narosło wiele wątpliwości i niedomówień. Powyższe wynika z faktu, że przez pewien okres objęte były one szczególnym reżimem dziedziczenia, który dodatkowo podlegał licznym zmianom na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. Kluczowe znaczenie ma tu data 14 lutego 2001 roku, kiedy to szczególne przepisy dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych straciły swoją moc, jako niezgodne z Konstytucją RP (sygn. akt P 4/99). Trybunał Konstytucyjny zaznaczył przy tym niewzruszalność orzeczeń wydanych podczas obowiązywania tych szczególnych regulacji oraz nakazał ich stosowanie w stosunku do spadków otwartych do dnia 14 lutego 2001 roku.

Zgodnie z definicją ustawową, za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowana całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Od razu trzeba też zaznaczyć, że chodzi tu o dziedziczenie ustawowe, tzn. takie, które stosuje się wówczas, gdy zmarła osoba nie pozostawiła testamentu bądź też, gdy żadna z powołanych w testamencie osób nie może lub nie chce być spadkobiercą. Aby zdecydować, które przepisy znajdą zastosowanie, należy ustalić moment otwarcia spadku czyli śmierci spadkodawcy. Do wszystkich spadków otwartych przed 14 lutego 2001 roku zastosowanie będą miały szczególne przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, nawet wtedy, gdy samo postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku przeprowadzone zostanie już po tej dacie. Dodatkowo ustawodawca zdecydował o wprowadzeniu kryterium obszarowego – tylko gospodarstwa rolne przekraczające 1 ha powierzchni podpadają pod ten szczególny reżim dziedziczenia.

Przechodząc do szczegółów zauważyć należy, że pomiędzy 1990 rokiem, a datą wejścia w życie ww. orzeczenia TK, pierwszeństwo w ustawowym dziedziczeniu gospodarstw rolnych przepisy przyznawały spadkobiercom spełniającym określone wymogi. Preferowane były więc stała praca przy produkcji rolnej lub przygotowanie zawodowe do prowadzenia takiej działalności. Dodatkowo przesłanki przyznania gospodarstwa rolnego spełniali małoletni bądź pobierający naukę zawodu lub uczęszczający do szkół, albo trwale niezdolni do pracy. Największe wątpliwości interpretacyjne budzi oczywiście nieostra przesłanka stałej pracy przy produkcji rolnej. Orzecznictwo sądowe, w tym Sądu Najwyższego pozwala na dosyć szerokie rozumienie tego pojęcia. Odziedziczyć gospodarstwo rolne mogła nawet osoba pracująca zawodowo poza rolnictwem, ale biorąca stały udział w pracach polowych czy doglądająca inwentarza. Zasadniczo pozwalało już na to udowodnienie co najmniej rocznej stałej pracy przy produkcji rolnej.

Wyłom w tych szczególnych przepisach i powrót do ogólnych zasad dziedziczenia następował dopiero, jeżeli ani małżonek spadkodawcy, ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy nie odpowiadał warunkom przewidzianym dla dziedziczenia gospodarstwa rolnego, albo jeżeli uprawnionymi do dziedziczenia były wyłącznie osoby, które w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolne do pracy.

Od chwili wejścia w życie orzeczenia TK gospodarstwa rolne dziedziczone są na zasadach ogólnych, ale wbrew pozorom sprawy, gdzie sąd musi zastosować omawiane szczególne przepisy spadkobrania wcale nie należą do rzadkości.

Paweł Chrząszcz