Umowne określenie właściwości sądu

Jak stanowi art. 46 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. u  z 1964 r. nr 43 poz. 296 ze zm., dalej jako „kpc”), strony mogą określić w drodze umowy, że spory między nimi, które ewentualnie wynikną z łączącego ich stosunku prawnego rozstrzyga jedynie sąd wskazany w umowie. Z uprawnienia tego warto skorzystać szczególnie przy umowach zawieranych między stronami, które mają siedzibę lub miejsce zamieszkania w różnych miejscowościach.

Co do zasady, właściwość w sprawach ze sporów wynikających z umowy wytacza się przez sąd miejsca jej wykonania. Miejsce wykonania umowy określa art. 454 Kodeksu cywilnego i z jego treści wynika, że jeżeli miejsce spełnienia świadczenia nie jest oznaczone ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie niepieniężne powinno być spełnione w miejscu, gdzie w chwili powstania zobowiązania dłużnik miał zamieszkanie lub siedzibę. Natomiast świadczenie pieniężne powinno być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia jako dług oddawczy. Wyjątkiem od tej reguły jest instytucja prorogatio fori, o której stanowi wspomniany na wstępie art. 46 kpc.

Wyznaczenia sądu właściwego do rozpatrzenia ju przyszłych sporów między stronami stosunku prawnego można dokonać poprzez sporządzenie umowy, ale nie musi mieć ona samodzielnego charakteru i może być objęta także umową stron dotyczącą konkretnego stosunku prawnego (najczęściej jest elementem postanowień końcowych umowy – tzw. klauzula prorogacyjna). Należy również przyjąć, że gdy do umowy dołączony jest regulamin określający uprawnienia i obowiązki jej stron, pisemne zawarcie umowy pociąga za sobą wyrażenie zgody także na określenie sądu właściwego do rozpatrywania sprawy powstałej z tytułu zawartej umowy, zamieszczone w regulaminie (por. orz. SN z 13 czerwca 1975 r., II CZ 91/75, LexPolonica nr 2542167, OSPiKA 1977, nr 5, poz. 83, z krytyczną glosą W. Broniewicza oraz z glosą Z. Radwańskiego, oraz orz. SN z 17 grudnia 1971 r., I CZ 166/71, LexPolonica nr 325794, Biul. SN 1972, nr 4, poz. 71). Trzeba zwrócić uwagę na to, że strony nie mogą się umówić, iż wszelkiego rodzaju postępowania, w których będą występować przeciwko sobie będą rozstrzygane przez wskazany w umowie sąd. Sąd wyznaczony ma rozstrzygać spory, które wynikną z konkretnego, ściśle określonego stosunku prawnego (np. umowy o roboty budowlane, pożyczkę, usługi).

Nie jest prawdą, że umowa prorogacyjna musi być sporządzona na piśmie. Ustawodawca wskazuje na taką formę w treści art. 46 kpc, jednak jej nie zachowanie nie jest obciążone rygorem powodującym jej nieważność. Wynika z tego, że umowa taka może być nawet sporządzona ustnie by być ważna oraz skuteczna. Dla celów dowodowych zaleca się jednak jej sporządzenie w formie pisemnej.

Sąd wskazany jako właściwy dla rozstrzygania sporów między stronami jest sądem wyłącznie właściwym. Trzeba przy tym pamiętać, że umowa prorogacyjna może wpłynąć tylko na właściwość miejscową sądu. Strony nigdy nie mogą wpłynąć na właściwość wyłączną sądów, o której stanowią art. 38 do art. 42 kpc. Tak więc powództwo o własność lub o inne prawa rzeczowe na nieruchomości,  powództwo z tytułu dziedziczenia, zachowku, jak również z tytułu zapisu, polecenia oraz innych rozrządzeń testamentowych, powództwo ze stosunku małżeństwa oraz powództwo ze stosunku między rodzicami a dziećmi oraz między przysposabiającym a przysposobionym będzie musiało zostać wniesione do sądu wskazanego przez ustawodawcę bez względu na treść umowy zawartej między stronami. Tak samo omawiany przepis nie ma zastosowania w sprawach z zakresu prawa pracy. Jest to uzasadnione faktem, że najczęściej to pracodawca jest stroną dominującą przy zawieraniu umów o pracę i pewnie dla swej wygody narzucałby on pracownikowi sąd właściwy dla swojej siedziby.

Prorogacjo fori w żadnym wypadku nie wyklucza skierowania przez powoda pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym przed sąd inny niż określony przez strony w umowie. Chodzi wówczas o sąd właściwy dla elektronicznego postępowania upominawczego, którym w obecnej chwili jest tylko jeden sąd w Polsce  - Sąd Rejonowy w Lublinie XVI. Także z tego powodu nie jest możliwe inne określenie właściwego w tym przedmiocie sądu.

W doktrynie podnosi się również, że nie jest możliwa zmiana w drodze umowy właściwości rzeczowej lub funkcyjnej sądu („Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Postępowanie rozpoznawcze. Postępowanie zabezpieczające” pod red. Tadeusza Erecińskiego, wyd. Lexis Nexis 2012 r.). Właściwość rzeczowa zależy od wartości przedmiotu sporu – i tak przy sporach o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych właściwy rzeczowo jest sąd okręgowy. Nie można postanowić umową prorogacyjną, że mimo iż wartość przedmiotu sporu będzie wyższa niż ten próg, to sprawę będzie rozpatrywał sąd rejonowy. Takie postanowienie jako nieważne spowoduje, że właściwość określimy według zasad ogólnych.

Strony powinny kierować pozwy oraz pisma do sądu, który wskazały. Wniesienie sprawy wbrew postanowieniom umowy przed sąd właściwy według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, choćby sąd wiedział o zawartej umowie, daje pozwanemu - do chwili wdania się w spór co do istoty sprawy - możliwość zgłoszenia zarzutu niewłaściwości. Po zgłoszeniu zarzutu i jego rozpatrzeniu przez sąd sprawa powinna zostać przekazana do sądu wyznaczonego umownie.

Patryk Hatak