Unieważnienie małżeństwa.

Małżeństwo zostaje zawarte na skutek zgodnych oświadczeń woli osób wstępujących w związek małżeński, czyli nupturientów, jednak nie można pomijać znaczenia szczególnych wymagań, jakie osoby te muszą spełnić, aby małżeństwo było ważnie zawarte. W przeciwnym wypadku związek może podlegać sądowemu unieważnieniu. Polskie prawo nie przewiduje nieważności małżeństwa z mocy prawa, więc mimo istnienia przesłanek jego unieważnienia, dopóki nie zostanie ono orzeczone przez sąd – traktowane jest ono jako ważne.

Pierwszą grupą przesłanek przemawiających za unieważnieniem małżeństwa są tzw. przeszkody małżeńskie, czyli okoliczności wyłączające jego zawarcie. Należy do nich np. wiek – małżeństwa nie mogą zawrzeć osoby poniżej 18 roku życia, chociaż w odniesieniu do kobiety możliwe jest jednak wstąpienie przez nią w związek małżeński za zezwoleniem sądu opiekuńczego. Związku małżeńskiego nie może również zawrzeć osoba ubezwłasnowolniona całkowicie albo dotknięta chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym. Małżeństwo niemożliwe jest także między krewnymi ani powinowatymi – dotyczy to tak samo osób pozostających ze sobą w stosunku przysposobienia. Bigamia także stanowi przeszkodę małżeńską. Należy jednak wskazać, że o ile przeszkoda ubezwłasnowolnienia całkowitego, pokrewieństwa oraz bigamii są przeszkodami bezwzględnymi, to przeszkoda wieku, choroby psychicznej i powinowactwa mogą zostać usunięte.

Kolejną grupą okoliczności dających podstawę do unieważnienia małżeństwa są wadliwości w zakresie składanych przy wstępowaniu w związek oświadczeń woli. Osoba oświadczająca powinna mieć świadomość tego, że wyraża swoją wolę, nie może być w błędzie co do tożsamości osoby, z którą chce zawrzeć małżeństwo i nie może przy tym działać pod wpływem groźby, która wymuszałaby na niej oświadczenie woli danej treści. W przypadku, gdy tak nie było, małżeństwo może zostać z tych przyczyn unieważnione.

Ze względu na fakt, że małżeństwo może być także zawarte przez pełnomocnika, uchybienia w udzieleniu pełnomocnictwa do zawarcia małżeństwa także należy uznać za okoliczności przemawiające za możnością jego unieważnienia. Uchybieniem takim może być przykładowo brak zgody sądu na złożenie oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński przez pełnomocnika, odwołanie pełnomocnictwa lub jego nieważność.

Mimo istnienia powyższych przesłanek unieważnienia małżeństwa w momencie jego zawarcia, małżeństwo może ulec konwalidacji, gdy okoliczność, ze względu na którą małżeństwo było zakazane, ustała. Wówczas, nie można żądać unieważnienia małżeństwa, jeśli przy przeszkodzie wieku - małżonek osiągnął przepisany wiek przed wytoczeniem powództwa, przy ubezwłasnowolnieniu - zostało ono uchylone, przy przysposobieniu -  ustał ten stosunek, przy bigamii – poprzednie małżeństwo zostało unieważnione lub ustało, a z kolei w przypadku niedostatków pełnomocnictwa do zawarcia małżeństwa – małżonkowie podjęli wspólne pożycie.

Warto mieć na uwadze, iż możliwość unieważnienia nie jest nieograniczona w czasie. Małżeństwo w żadnym wypadku nie może być unieważnione z powodu wady oświadczenia woli po upływie 3 lat od jego zawarcia, a wytoczenie powództwa w przedmiocie unieważnienia jest możliwe jedynie w przeciągu 6 miesięcy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli lub od wykrycia błędu, czy ustania stanu obawy wywołanej groźbą. Co więcej, zasadą jest, że  poza przeszkodą w postaci pokrewieństwa i bigamii, nie można żądać unieważnienia małżeństwa po jego ustaniu. Wyjątkiem od wspomnianej zasady jest także przypadek, kiedy małżeństwo ustało z przyczyny śmierci jednego z małżonków, jeśli śmierć nastąpiła już po wytoczeniu powództwa o unieważnienie.

Jeśli chodzi o skutki unieważnienia małżeństwa, następują one z mocą wsteczną, co oznacza, że małżeństwo uważane jest za w ogóle niezawarte. Konsekwencją tego stanu jest powrót do poprzednich nazwisk oraz ustanie stosunku powinowactwa. Skutek ten nie dotyczy jednak wspólnych dzieci i stosunków majątkowych – dzieci bowiem traktowane są jako pochodzące z małżeństwa, a między osobami, których małżeństwo zostało unieważnione w dalszym ciągu istnieje obowiązek alimentacyjny i mają do nich odniesienie konsekwencje wspólności małżeńskiej, rodzące konieczność podziału majątku wspólnego. Są to zatem skutki tożsame ze skutkami rozwodu.

Jak widać, mimo wyraźnych odmienności, zarówno co do celu jak i skutków, unieważnienie małżeństwa wykazuje też pewne podobieństwa do rozwodu. Co prawda w orzeczeniu unieważniającym małżeństwo, sąd wskazuje, który małżonek zawarł małżeństwo w złej wierze – co wydaje się odchodzić od pojęcia zawinienia, to jednak małżonek taki traktowany jest w sferze prawnej tak samo jak małżonek winny rozkładu pożycia małżeńskiego.

Karolina Wąsikowska