Wzorce umowne - co należy wiedzieć?

Potrzeby sprawności obrotu na rynku towarów i usług wymagają obecnie posługiwania się przez dany podmiot w stosunkach ze swoimi kontrahentami - którymi niejednokrotnie są konsumenci - gotowymi wzorcami umów. Wzorce te, formułowane są na zasadzie swobody kontraktowej, jednak charakterystyczne jest to, że ich treść kształtowana jest tylko przez jedną stronę umowy. Jest to tzw. umowa adhezyjna, do której druga strona tylko przystępuje i co do zasady nie ma wpływu na jej treść.

Aby zakwalifikować dany akt jako wzór umowy, musi on spełniać podstawowe przesłanki, takie jak:

1. ustalenie jego treści tylko przez jedną stronę stosunku prawnego,

2. określenie w nim praw i obowiązków obu stron stosunku prawnego,

3. posługiwanie się nim przy zawieraniu umów.

Za wzorzec umowny uważane są w szczególności Ogólne Warunki Umów czy Regulaminy. Zarówno podmiot posługujący się danym wzorcem, jak i druga strona umowy, która ma zostać zawarta na podstawie wzorca, powinny mieć świadomość, że aby wzorzec wiązał osobę przystępującą do umowy, należy dochować wymagań formułowanych przez ustawę.

Przede wszystkim, wzorzec jest wiążący, jeśli został doręczony drugiej stronie przed zawarciem umowy. Ma to na celu umożliwienie kontrahentowi zapoznanie się z jego treścią. Doręczenie powinno mieć postać realnego wręczenia pełnej treści wzorca. Skuteczne doręczenie wzorca nie nastąpi, jeśli przyszłemu kontrahentowi zostanie udzielona jedynie ustna informacja o jego treści lub zostanie mu wręczony nie wzorzec, a „wyciąg” z jego treści. Jeśli natomiast mamy do czynienia z sytuacją, gdy posługiwanie się przez jedną stronę wzorcem umowy jest zwyczajowo przyjęte, jak to ma miejsce np. w przypadku umowy przewozu pocztowego lub kolejowego – wzorzec będzie wiązał także wtedy, kiedy druga strona mogła z łatwością dowiedzieć się o jego treści. Łatwość dowiedzenia się powinna być przy tym rozumiana w kontekście konkretnego przypadku oraz z uwzględnieniem funkcji ochronnej omawianych przepisów, traktujących konsumenta jako słabszą stronę umowy i jako taką - wymagającą wzmożonej ochrony. Od wspomnianego złagodzenia wymogu dostarczenia wzorca istnieje wyjątek, bowiem gdy drugą stroną umowy jest konsument, zawsze wymagane będzie doręczenie wzorca, chyba że mamy do czynienia z umową dotyczącą drobnych, bieżących spraw życia codziennego. Z kolei, jeśli jedna ze stron posługuje się wzorcem umowy w postaci elektronicznej, powinna ona udostępnić wzorzec drugiej stronie przed zawarciem umowy. Udostępnienie musi nastąpić w taki sposób, aby mogła ona wzorzec ten przechowywać i odtwarzać w zwykłym toku czynności – czyli bez konieczności posługiwania się specjalistycznymi metodami lub urządzeniami.

Związanie drugiej strony wzorcem umowy, a zatem skuteczne przystąpienie jej do umowy, z racji tego, że treść wzorca ustalana jest jednostronnie, opiera się na wyrażeniu zgody na to, żeby umowa stron obejmowała postanowienia zawarte we wzorcu. Zgoda, o której mowa, rozumiana być powinna na gruncie art. 60 Kodeksu cywilnego, który stanowi, że "wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny". W razie sprzeczności treści umowy z wzorcem umowy strony są związane umową, a wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały. Warto mieć też na uwadze, że zgodnie z mającą zastosowanie do wzorców umownych regułą interpretacyjną, postanowienia niejednoznaczne tłumaczy się na korzyść konsumenta. Wzorzec podlega także sądowej kontroli, do którego służy specjalnie w tym celu stworzone powództwo o uznanie postanowień wzorca za niedozwolone. W postępowaniu tym, wyżej wspomniana reguła w zakresie interpretacji niejasnych postanowień nie ma zastosowania.

Jeśli powyższe wymagania, stawiane wzorcowi umownemu dla jego skuteczności nie zostały zachowane, nie zawsze oznacza to, że nie dojdzie do zawarcia umowy. Umowa może być wówczas zawarta z pominięciem postanowień wzorca, jak to będzie miało miejsce przykładowo w wypadku, gdy wzorzec nie zostanie drugiej stronie umowy dostarczony przed jej zawarciem. Strona posługująca się wzorcem nie będzie mogła wtedy powoływać się na postanowienia w nim zawarte.

Karolina Wąsikowska