Zaliczka a zadatek

Zgodnie z opinią Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, konsumenci bardzo często nie zdają sobie sprawy z tego czy wpłacili w konkretnej sytuacji zaliczkę czy zadatek i jakie wiążą się z tym konsekwencje. W praktyce często uznaję się te obie formy przedpłaty za tożsame ze sobą, co powoduje wiele niejasności i może skutkować dotkliwymi konsekwencjami dla konsumentów.

Do momentu wykonywania przez obie strony warunków umowy, obie formy nie znajdują wielu różnic. Jednak sprawa się komplikuje, gdy będziemy mieć do czynienia z niewykonaniem umowy.

Na tym etapie, zarówno zaliczka jak i zadatek będą pełnić inne funkcje. Zgodnie z tytułem niniejszego opracowania, konieczne jest świadome ustalenie z drugą stroną umowy czy wymaga ona wpłacenia zaliczki czy zadatku, bo od tego będzie zależeć kształt naszej sytuacji finansowej i prawnej w razie niewykonania zobowiązania.

Na wstępie warto wskazać, że zarówno zaliczka jak i zadatek jest to określona suma pieniędzy stanowiąca część umówionej wcześniej ceny, która jedna strona (najczęściej konsument) wręcza drugiej stronie umowy.

Zadatek jest zdefiniowany w art. 394 Kodeksu cywilnego (k.c.), który stanowi, że: „w braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej (...)”.  W związku z tym, zadatek należy traktować jako świadczenie wręczane drugiej stronie przy zawarciu umowy. Podstawowym celem zadatku jest sankcja za niewywiązanie się z umowy przez jedną ze stron. Skutki zadatku mogą się kształtować odmiennie w zależności od okoliczności. Jeżeli dojdzie do wykonania umowy to jeśli zaliczenie jest możliwe to zadatek podlega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała. Gdy zaliczenie zadatku nie jest możliwe, to podlega zwrotowi. Natomiast, w razie niewykonania umowy kwestia zadatku może się kształtować dwojako.

Po pierwsze, jeśli niewykonanie umowy występuje po stronie osoby, która dała zadatek, to strona, która otrzymała zadatek może od umowy odstąpić bez wyznaczenia dodatkowego terminu. Ponadto, może zachować otrzymany zadatek. Natomiast, jeśli niewykonanie umowy powstało po  stronie osoby, która dała zadatek drugiej stronie, to może ona żądać sumy dwukrotnie wyższej.

Zgodnie z zasadą swobody umów, strony mają wolność w kształtowaniu wysokości zadatku. Jednakże, przyjmuje się, że jest to zazwyczaj 10% - 15% przyszłej ceny. Zgodnie z poglądem doktryny, wysokość zadatku nie może przekroczyć wysokości świadczenia, ponieważ wiązałoby się to z tym, że w razie niewykonania umowy, po jednej ze stron wystąpiłaby korzyść majątkowa w postaci niewspółmiernie wysokiego odszkodowania. Ponadto, w kwestii wysokości zadatku wypowiedział się Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, który zakwestionował praktykę przedsiębiorcy prowadzącego Ośrodek BALT – TUR Vital&Active w Jastrzębiej Górze, który pobierał zadatek w wysokości 100% całej kwoty do zapłaty. Co więcej, zadatek ten nie był zwracany, gdy konsument zrezygnował z zakwaterowania. W wydanej decyzji Urząd podkreślił, że wysokość zadatku nie może odpowiadać całemu wynagrodzeniu należnemu przedsiębiorcy.

Jak wskazałam powyższej, możliwe jest sytuacja, w której zadatek podlega zwrotowi. W razie wykonania umowy, zadatek ulega zwrotowi, gdy nie jest możliwe jego zaliczenie na poczet świadczenia. Podobna sytuacja będzie miała miejsce, gdy dojdzie do rozwiązania umowy lub, gdy niewykonanie umowy nastąpiło na skutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności albo obie strony ponoszą odpowiedzialność.

Warto podkreślić, że skutki prawne zadatku mogą zależeć od: postanowień umowy, ze zwyczaju, z ustawy. Zasady dotyczące zadatku, które przedstawiłam powyżej będą obowiązywać dopiero wtedy, gdy strony się inaczej nie umówiły lub gdy brak jest zwyczaju, który miałby zastosowanie w danych okolicznościach.

W systemie prawa polskiego, nie ma definicji legalnej zaliczki. Natomiast, zgodnie ze stanowiskiem piśmiennictwa, zaliczkę należy utożsamiać z pewną kwotą pieniężną, która jest częścią przyszłej należności. Bardzo często, zaliczka pozwala kontrahentowi na poczynienie wstępnych inwestycji, które pozwolą na wykonanie całego zobowiązania, np.: zakup materiałów niezbędnych do wykonania zamówionego dzieła. Zgodnie z art. 743 k.c. dotyczącym umowy zlecenia: „jeżeli wykonanie zlecenia wymaga wydatków, dający zlecenie powinien na żądanie przyjmującego udzielić mu odpowiedniej zaliczki”.

W razie prawidłowego wykonania zobowiązania, zaliczkę należy zaliczyć na poczet ceny ostatecznej, więc w tym zakresie skutki zaliczki są tożsame ze skutkami zadatku.

Odmiennie kształtuje się sytuacja w razie niewykonania zobowiązania, gdzie będą mieć zastosowanie przepisy dotyczące umowy wzajemnej. Powyższe oznacza, że osoba zobowiązana jest do zwrotu drugiej stronie stosunku zobowiązaniowego wszystkiego co otrzymała na mocy umowy. Oczywiście, jeśli strona poniosła szkodę w wyniku niewykonania umowy może ona domagać się odszkodowania na zasadach ogólnych.

Podsumowując, zasadnicza różnica pomiędzy zaliczką a zadatkiem wystąpi w przypadku niewykonania umowy. Zadatek w przeciwieństwie do zaliczki ma charakter rekompensacyjny. Należy pamiętać, że w braku odmiennych zastrzeżeń w umowie lub wynikających ze zwyczaju, kwota pieniężna przekazana drugiej stronie przy zawarciu umowy jest uznawana za zadatek. Warto zadbać o odpowiednie zastrzeżenie umowne, które ustrzeże nas przed ewentualnym niewywiązaniem się drugiej strony z umowy. 

Agnieszka Dachowska