Zarząd majątkiem wspólnym małżonków.

Z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wynika, że każdy z małżonków może samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym. Nakłada on też na małżonków obowiązek współdziałania w zarządzaniu tym majątkiem. Owo współdziałanie przejawia się m.in. w udzielaniu sobie wzajemnie informacji o stanie majątku wspólnego, o wykonywaniu zarządu tym majątkiem i o zobowiązaniach obciążających ten majątek. W pewnych sytuacjach konieczne jest nawet uzyskanie zgody drugiego małżonka.

Zarząd polega na dokonywaniu czynności faktycznych i prawnych dotyczących konkretnych przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego. Zarząd może więc obejmować różne czynności, nie wyłączając tych związanych ze zbyciem, nabyciem, obciążaniem i zaciąganiem innych zobowiązań dotyczących rzeczy.

Ustawodawca zdecydował jednak, że dla części dokonywanych czynności konieczne jest uzyskanie zgody małżonka. Należą tu m. in. zbycie, obciążenie, odpłatne nabycie nieruchomości, oddanie jej w używanie, obciążenie  czy darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych. Ważność takiej czynności dokonanej bez zgody drugiego małżonka zależy od potwierdzenia jej przez tegoż małżonka. Druga strona umowy może wyznaczyć małżonkowi, którego zgoda jest wymagana odpowiedni termin do potwierdzenia umowy. Staje się wolna po upływie tego terminu. Zaznaczyć tu trzeba, że małżonek udzielający zgody nie staje się automatycznie stroną zawieranej umowy i w przypadku późniejszego ewentualnego sporu wynikającego z tak zawartej umowy nie zachodzi współuczestnictwo konieczne (por. wyrok SN z 11 czerwca 1999 r., II CKN 390/98). Natomiast jednostronna czynność prawna dokonana bez wymaganej zgody drugiego małżonka jest zawsze nieważna.

Jeżeli małżonek odmawia zgody na dokonanie określonej czynności albo jeżeli porozumienie się z nim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, aby dokonać czynności konieczne jest uzyskanie zezwolenia sądu, który wyda takowe, gdy dokonania planowanej czynności wymaga dobro rodziny.

Małżonek niewyrażający zgody na czynność drugiego małżonka może się temu sprzeciwić. Sprzeciw taki nie będzie jednak skuteczny, jeżeli planowana czynność służy zaspokajaniu zwykłych potrzeb rodziny albo podejmowana jest w ramach działalności zarobkowej. Sprzeciw w przeciwieństwie do ww. zgody musi zostać wyrażony przed dokonaniem czynności, a jeżeli czynność jest przynajmniej dwustronna, o sprzeciwie muszą zostać poinformowane także pozostałe strony umowy. Prawo przewiduje bowiem ochronę takich osób jeśli pozostają w dobrej wierze. Pomimo wyrażenia sprzeciwu czynność może zostać dokonana za zgodą sądu, który jako jej przesłanki zastosuje kryteria analogiczne jak przy braku zgody. Sąd może również zdecydować, że dla podjęcia czynności do której wymagana jest zgoda drugiego małżonka, zamiast tej zgody potrzebne będzie zezwolenie sądu.

W praktyce stosowanie sprzeciwu jako narzędzia blokowania poczynań współmałżonka nie jest jednak łatwe, ponieważ małżonek może ukryć chęć dokonania czynności prawnej. Przepisy nie regulują żadnej szczególnej formy w jakiej sprzeciw powinien zostać wyrażony. W wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 20 lutego 2009 r. (I ACa 32/09) stwierdzono, że wola małżonka musi być w tym zakresie wyartykułowana w sposób niewątpliwy, tak aby była możliwa do odczytania przez kontrahenta czynności zamierzonej przez drugiego małżonka. Sprzeciw w stosunku do czynności nie wymagającej zasadniczo zgody współmałżonka nie wpływa w żaden sposób na ważność lub skuteczność zawartej umowy. Brak zgody powoduje jednak, że małżonek zaciągający zobowiązanie naraża swój majątek osobisty, tj. nienależący do wspólnoty majątkowej. Wierzyciel może żądać zaspokojenia z jego majątku osobistego, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych z innej działalności zarobkowej.

W skrajnych przypadkach można żądać pozbawienia przez sąd drugiego małżonka samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym. Przepisy mówią tylko, że może dokonać tego sąd i to z ważnych powodów. Pewne doprecyzowanie tego pojęcia możemy znaleźć w doktrynie prawa. Ważne powody występują wtedy, gdy małżonek, którego postanowienie ma dotyczyć, z przyczyn przez niego zawinionych lub niezawinionych nie jest w stanie podejmować zgodnych z dobrem rodziny decyzji dotyczących zarządu wspólnym majątkiem, narażając ten majątek na poważny uszczerbek. Sytuacja taka może zaistnieć np. w razie alkoholizmu małżonka, prowadzenia przez niego hulaszczego trybu życia, niewłaściwego wykonywania przez niego zarządu z powodu lekkomyślności, nieudolności, starczego zniedołężnienia bądź otępienia umysłowego. Ważnym powodem może też być naruszenie obowiązku współdziałania, dokonywanie czynności mimo sprzeciwu czy separacja faktyczna. W pewnych okolicznościach nawet jednorazowe zachowanie może stanowić podstawę pozbawienia zarządu, jeżeli istnieje uzasadnione przekonanie, że małżonek może tak postępować dalej w przyszłości. Przy składaniu przedmiotowego  wniosku do sądu ważne jest, aby taką negatywna prognozę wykazać.

Małżonek pozbawiony prawa zarządzania majątkiem wspólnym nie może dokonywać żadnych czynności, nie tylko tych, co do których wymagana jest zgoda współmałżonka. Czynność prawna z zakresu zarządzania majątkiem wspólnym, dokonana we własnym imieniu przez małżonka pozbawionego zarządu jest nieważna.

Sprawy o pozbawienie małżonka zarządu majątkiem wspólnym rozpatrywane są w postępowaniu nieprocesowym. Wniosek w tej sprawie należy złożyć w sądzie rodzinnym miejsca zamieszkania wnioskodawcy. Postanowienie dotyczące tej materii może zostać uchylone w razie zmiany okoliczności.

Paweł Chrząszcz