Zasada demokratycznego państwa prawnego

Zasada demokratycznego państwa prawnego jest podstawową zasadą konstytucyjną w RP. Jest ona fundamentem, na którym opiera się ustawodawstwo, wykładnia oraz proces stosowania prawa. Wyrażona jest już w artykule 2 Konstytucji, co uwidacznia jej rangę. Trybunał Konstytucyjny, stwierdzając, że dana regulacja jest niezgodna z Konstytucją, wielokrotnie zarzuca zaskarżanym przepisom naruszenie właśnie tej zasady. Na czym jednak ona dokładnie polega? Jakie są jej założenia?

Zgodnie z brzmieniem Konstytucyjnego przepisu - "Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej". Zaczynając objaśnienie od początku, należy zacząć od tego, czym jest "państwo prawne". W znaczeniu formalnym pojęcie to rozumiane jest jako przestrzeganie prawa przez wszystkich jego adresatów, zarówno przez obywateli jak i organy państwowe. Te ostatnie mogą działać tylko na podstawie i w granicach prawa – co sprowadzić można najprościej do tego, że  organy państwa mogą podejmować tylko te działania, które prawo przewiduje, stanowiąc dla nich zadania czy przewidując kompetencje do ich realizacji. Niemal odwrotnie w państwie prawnym kształtuje się pozycja obywatela, co do którego zastosowanie ma zasada, że to co nie jest zabronione, jest dozwolone. Państwo prawne w połączeniu z określeniem "demokratyczne", utożsamiane jest natomiast z cechami ustrojowymi współczesnej demokracji, takimi jak zasada nadrzędności Konstytucji jako ustawy zasadniczej, zasada trójpodziału władzy, czy zasada niezależności sądów i niezawisłości sędziowskiej. Trybunał Konstytucyjny, odwołując się w swoich orzeczeniach do omawianej zasady demokratycznego państwa prawnego, ujmuje ją właśnie w ten sposób, traktując tą zasadę jako wyraz zasad lub reguł wynikających z Konstytucji, mimo iż nie zawsze są w niej sformułowane wprost. Zdaniem Trybunału, nieodłącznymi elementami zasady demokratycznego państwa prawnego są zasady tzw. przyzwoitej legislacji, będące konkretnymi zasadami  tworzenia prawa.

Jedną z podstawowych zasad przyzwoitej legislacji jest zasada ochrony zaufania obywatela do państwa, mająca wyraz w zapewnieniu jednostce bezpieczeństwa prawnego, m.in poprzez "umożliwienie jej decydowania o własnym postępowaniu w oparciu o pełną znajomość przesłanek działania organów państwowych oraz konsekwencji prawnych (...) poszczególnych zachowań i zdarzeń" (wyrok TK z dnia 25 czerwca 2002 r., K 45/01). W ogólności chodzi o to, aby prawo było pewne, a jego konsekwencje przewidywalne. Wiąże się z tym konieczność jednolitego stosowania prawa w stosunku do takich samych spraw. Rozstrzyganie spraw przez organy państwowe w ten sposób, że w takich samych sprawach zapadać będą w stosunku do obywateli różne rozstrzygnięcia, z pewnością nie jest prawidłowe w świetle zasady demokratycznego państwa prawnego – niemniej jednak za każdym razem konieczna będzie analiza, czy faktycznie mamy do czynienia z "taką samą" sprawą. W tym miejscu warto wspomnieć także o zasadzie określoności prawa, zgodnie z którą przepisy powinny być sformułowane w sposób na tyle jasny, aby adresat przepisu mógł z łatwością określić prawne konsekwencje swojego zachowania. Konsekwencją sformułowania przepisu w sposób niejasny, będzie naruszenie zasady demokratycznego państwa prawnego, a tym samym i Konstytucji. Za zasadę przyzwoitej legislacji należy też uznać zakaz działania prawa wstecz, odnoszący się do przepisów mniej korzystnych dla adresatów. Przykładowo, jeśli po zaistnieniu zdarzenia, z którego zaistnieniem prawo wiąże konsekwencje prawne, wprowadzi się regulację zaostrzającą konsekwencje prawne owego czynu, przepis ten będzie miał zastosowanie tylko do zdarzeń zaistniałych po jego wprowadzeniu i nie może "działać wstecz" w stosunku do zdarzenia, zaistniałego wcześniej. Kolejną zasadą prawidłowej legislacji jest również konieczność ustanowienia odpowiedniego okresu tzw. vacatio legis, czyli odroczenia w czasie początku obowiązywania nowo uchwalonych przepisów, w celu zapoznania się adresatów ze zmianami oraz zapewnienia im możliwości dostosowania się do nowej regulacji. Co do zasady, okres vacatio legis dla ustawy wynosi 14 dni, niejednokrotnie jednak, z uwagi na wagę zmian, jest on wydłużany. Przy analizie zasad prawidłowej legislacji nie można także pominąć zasady ochrony praw słusznie nabytych,  sprowadzanej do tego, że raz uzyskane prawo nie może być ani odebrane, ani zmienione w niekorzystny dla uprawnionego sposób. Na koniec, wymienić trzeba również zasadę proporcjonalności. W jej założeniu chodzi o to, aby środki przewidziane przez ustawodawcę w stanowionym przez niego przepisie, których zastosowanie ma umożliwić osiągnięcie pożądanego z punktu widzenia ustawodawcy celu, były w stosunku do tego celu proporcjonalne. Nie chodzi więc, o to, by "cel uświęcał środki".

Oprócz zasad prawidłowej legislacji, z zasadą demokratycznego państwa prawnego wiąże się hierarchiczność systemu źródeł prawa, obejmująca nadrzędność Konstytucji, zwierzchnictwo ustawy nad aktami normatywnymi pochodzącymi od władzy wykonawczej (rządu), wyłączność ustawy dla unormowania najważniejszych kwestii (zwłaszcza związanych z wolnościami i prawami obywateli), jak również wykonawczy charakter regulacji stanowionych przez rząd (rozporządzeń, które mogą być wydawane tylko na podstawie ustawy i w celu jej wykonania).

Przepis art. 2 Konstytucji, formułujący zasadę demokratycznego państwa prawnego, nie poprzestaje jednak na określeniu, że RP jest takim państwem, stwierdza dodatkowo bowiem, że państwo ma "urzeczywistniać zasady sprawiedliwości społecznej”. Takie brzmienie omawianego przepisu nawiązuje do koncepcji państwa opiekuńczego, które w swoich zadaniach musi uwzględniać element socjalny – państwo dba o obywateli, którzy nie są zdani sami na siebie.  Zasada ta stanowi także, że w przypadku wątpliwości interpretacyjnych, wybrać należy taką interpretację, która najbardziej realizuje postulat sprawiedliwości społecznej. Z uwagi jednak na to, że możliwości rozumienia pojęcia "sprawiedliwości społecznej" mogą być bardzo szerokie, pojęciem tym powinno się posługiwać dość ostrożnie.

Karolina Wąsikowska