Uznanie spadkobiercy za niegodnego.

Przyczyny oraz skutki uznania spadkobiercy za niegodnego określają przepisy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U z 1964 Nr 16P Poz 93 z późniejszymi zmianami dalej jako k.c.). Osoba niegodna jest traktowana przez prawo tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku, a więc zostaje wyłączona od dziedziczenia i pozbawiona prawa do zachowku.

Zawarty w księdze czwartej Kodeksu artykuł 928 §1 zawiera zamknięty katalog przyczyn, które jeżeli zaistnieją, są podstawą do pozbawienia zdolności do dziedziczenia. Są to przypadki, w których spadkobierca:

1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;

2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;

3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Zachowania te w ogólności albo zostały wymierzone przeciwko spadkodawcy albo jego swobodzie testowania. Na pierwszą z wymienionych przyczyn składają się w sumie trzy przesłanki - przestępstwo musi być ciężkiego rodzaju, musi być skierowane przeciwko spadkodawcy oraz popełnione umyślnie. Przepisy nie precyzują, który czyn zagrożony karą może być uznany za ciężki (prawo karne nie zna takiego rodzaju przestępstwa) jednak doktryna uznaje, że będą to wszystkie przypadki zbrodni, a więc czyny zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo kara surowszą. Ponadto, w tej kategorii mieści się oprócz sprawstwa bezpośredniego także usiłowanie, pomocnictwo i podżeganie do takiego przestępstwa. Natomiast co kryje się pod pojęciem umyślności zostało już szczegółowo wskazane w Kodeksie Karnym, dzięki czemu ta kwestia nie rodzi problemów interpretacyjnych. W toku procesu o uznanie spadkobiercy za niegodnego, zgodnie z art. 11 k.p.c (ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego Dz. U. z 1964 Nr 43 Poz. 296 ze zm.) sąd związany jest prawomocnym wyrokiem skazującym, w którym określa się czy przestępstwo miało charakter umyślny czy też nieumyślny. Sąd samodzielnie dokonuje tylko oceny czy przestępstwo jest przestępstwem ciężkim. Nie zostało natomiast w przepisach prawa wskazane, aby na opisywaną okoliczność miał wpływ upływ czasu jaki minął od dokonania przestępstwa, jego przedawnienie lub zatarcie. W konsekwencji należy więc ocenić, że nie ma to żadnego znaczenia dla możliwości pozbawienia zdolności do dziedziczenia.

Druga ze wskazanych powyżej przyczyn dotyczy wymuszenia sporządzenia lub odwołania testamentu przez spadkodawcę pod wpływem groźby lub podstępu, którego sprawcą był spadkodawca. Groźba jak i podstęp są w tej sytuacji ocenianie na podstawie ich definicji zawartych w Części Ogólnej Kodeksu Cywilnego. Podstęp polega na mylnym wyobrażeniu o stanie rzeczy lub spraw, wywołanych działaniem niegodnego. Natomiast groźba musi być bezprawna oraz poważna, tzn. istnieje w świadomości spadkodawcy uzasadnione przypuszczenie, że jej skutki mogą wystąpić, w związku z czym czuje on obawę jej spełnienia. Ważne jest, aby pomiędzy jednym z tych zachowań a sporządzeniem lub odwołaniem testamentu przez spadkodawcę istniał związek, sam bowiem zamiar osiągnięcia takiego skutku jest niewystarczający dla uznania osoby za niegodną dziedziczenia.

Ostatnia z przewidzianych przez ustawodawcę zachowań kreuje trzy stany faktyczne. W pierwszych dwóch istotne jest, aby spadkodawca działał w przekonaniu, że testament który niszczy, ukrywa, przerabia lub podrabia jest testamentem ważnym. Wskazuje na to strona podmiotowa czynu, którą musi charakteryzować umyślność. Nie musi on jednak korzystać z podrobionego lub przerobionego testamentu aby być uznanym za niegodnego. Jeżeli sprawca był przekonany, że testament co do którego podejmuje opisywane zachowanie jest nieważny, wtedy nie ma podstaw dla pozbawienia go dziedziczenia (tak wyr. SN z 10 maja 1977 r., sygn. akt I CR 207/77). Skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę musi być objęte świadomością spadkobiercy, tzn. powinien on posiadać wiedzę na temat tego, że posługuje się dokumentem, który nie pochodzi od spadkodawcy. Przesłanka ta jest oceniania w ścisłym związku ze stanem faktycznym danej sprawy.

Uznanie za niegodnego dziedziczenia następuje w trybie procesowym. Nie jest możliwe podniesie zarzutu niegodności w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. W razie zajścia takiej sytuacji, zgodnie z art. 177 §1 pkt. 1, postępowanie to powinno zostać zawieszone aż do rozstrzygnięcia kwestii niegodności i wznowione po jej rozstrzygnięciu przez sąd.

Skutek uznania za niegodnego dziedziczenia polega na tym, iż należny spadkobiercy spadek lub udział przypada innym osobom uprawnionym do dziedziczenia. Ponadto, osoba taka zostaje pozbawiona prawa do zachowku. Jeżeli niegodny spadkobierca już objął majątek spadkowy w posiadanie to zostaje on zobowiązany do jego wydania spadkobiercom i dokonania z nimi odpowiednich rozliczeń według przepisów Kodeksu cywilnego traktujących rozliczenia między właścicielem a posiadaczem w złej wierze.

Warto mieć na uwadze, że wszystkie powyżej przedstawione informacje, z mocy art. 972 k.c. mają zastosowanie także do zapisobiercy testamentowego.

Patryk Hatak