"Dura lex, sed lex" - twarde prawo, ale prawo.

Jakiś czas temu, uwaga mass mediów w Polsce skupiona była  na potrzebie uszczęśliwienia obywateli Unii Europejskiej, którzy w pośpiechu dnia codziennego, często zupełnie nieświadomie spożywali ogórki drugiej lub trzeciej kategorii. Z pomocą przyszli unijni urzędnicy, decyzją których kategorię najwyższą wśród ogórkowych upraw stanowiły jedynie warzywa proste, a dopuszczalny błąd natury wynosił w tym przypadku 10 mm zakrzywienia na każde 10 cm ogórka. Większe zakrzywienie co prawda nie przesądzało o odebrania ogórkowi jego statusu, niemniej powodowało daleko idące konsekwencje w postaci zakwalifikowania go do kategorii drugiej lub trzeciej. Niedawno Bruksela uznała jednak, że stanowione w tym zakresie prawo nie spełnia oczekiwań, a ludzie przykładają mniejszą rolę do krzywizny ogórka niż zakładano – przepisy więc zniesiono.

Swego czasu kierowana przez posła Janusza Palikota komisja „Przyjazne Państwo” ogłosiła apel, by przysłać przykłady prawnych absurdów obowiązujących w Polsce. Do komisji wpłynęło aż 28 tysięcy przykładów bzdurnych przepisów, a posłowie wybrali 10 z nich. W specjalnym konkursie wygrał  przepis mówiący o tym, że kierowcy, którzy posiadają prawo jazdy kategorii "D", czyli mogą prowadzić autobusy, nie mają prawa kierować samochodem osobowym.

Nie jest tajemnicą, że Polacy dostrzegają ogrom absurdów prawa stanowionego nie tylko w Polsce, ale też w całej Unii Europejskiej, które po części podlega transpozycji do polskiego systemu prawa, co jest z kolei konsekwencja naszej obecności w strukturach Unii Europejskiej. Czy jednak istota nie mających sensu przepisów jest domeną tylko naszego ustawodawcy? Okazuje się że nie, a prawdziwe „perełki” wśród stanowionego prawa można odnaleźć w systemie common low. Autor przedstawia niżej istotę tego systemu oraz wybór najciekawszych, nierzadko budzących uśmiech przepisów.

Zdaniem prof. dr hab. Lecha Morawskiego „Do systemów common law zaliczamy systemy prawne krajów anglosaskich (USA i W. Brytanii) oraz systemy prawne byłych kolonii brytyjskich”. System ten swoją etymologię wywodzi z prawa zwyczajowego i jest prawem rodzimym. Kraje anglosaskie pozostały w dużej części obojętne na wpływy prawa rzymskiego, którego wpływ na system common law uznać należy jedynie za pośredni. To z kolei miało daleko idące konsekwencje w postaci stworzenia własnej siatki pojęciowej, instytucji oraz zasad, które w prawie kontynentalnym często nie mają odpowiedników. Zasadnicza rola w państwach anglosaskich należy do sądów, które nie tylko prawo stosują, ale w określonych okolicznościach również je tworzą. Należy jednak zauważyć, że wbrew powszechnej opinii  uprawienie to przysługuje jedynie sądom wyższych instancji.

Co ciekawe, brak w systemie common law wyraźnej i precyzyjnie określonej procedury postępowania sądowego. Z tego to powodu common law niekiedy określa się mianem case law.  Miano precedensu uzyskuje wyrażona, dokładnie określona w treści orzeczenia, reguła zwana regułą rozstrzygnięcia (ratio decidendi), w oparciu o którą sąd rozpoznający daną sprawę rozstrzygnął, a która staje się wiążącą dla sądów niższych instancji rozstrzygających sprawy tego samego rodzaju w przyszłości. Pozostałe elementy decyzji sądowej (obiter dicta) mocy wiążącej są pozbawione. Precedensem jest więc zasada zawarta w decyzji sądowej norma ogólna, która de iure lub de facto wpływa na podejmowanie innych decyzji przez sąd.

Związanie precedensem sądu niższej instancji decyzją sądu wyższej instancji nosi nazwę zasady stare decisis. Sposób jej działania polega na tym, że tylko sąd wydający decyzję lub sąd hierarchicznie wyższy nad sądem wydającym precedens, może od niego odstąpić bądź go uchylić. Z uwagi na obowiązującą w tym systemie zasadę prymatu ustawy, nie należy zapominać o możliwości uchylenia ustawą każdego precedensu w razie niezgodności z jej treścią oraz, że precedens uchylić ustawy nie może.

Istota precedensów w systemie common law, zakłada formalnie wiążący (precedens de iure) ich charakter, co w praktyce oznacza, że każdorazowe niezastosowanie się do normy precedensowej traktowane jest w kategoriach naruszenia prawa. Zasada związania precedensem od początku istnienia nie miała charakteru absolutnego. W praktyce przyjęto możliwość odstąpienia sądu od ustanowionego przez siebie precedensu. Ustalono, że precedensowe decyzje (co do zasady) winny być przestrzegane wpływając tym samym na stabilność i jednolitość prawa. Od precedensu wolno, a w niektórych wypadkach należy odstąpić, a są to przypadki gdy poszanowanie treści precedensu prowadziłoby do naruszenia innych, ważniejszych od stabilności prawa, interesów społecznych. Zasada celowości społecznej stanowi główne kryterium oceny odstąpienia od ustalonego precedensu.

A oto wybrane przepisy prawa w systemie common law, które po dziś dzień nie zostały zmienione.

1. W stanie Illinois obowiązuje zakaz używania języka angielskiego. Przepisy jasno stanowią, że trzeba porozumiewać się wyłącznie w "języku amerykańskim".
2. W stanie Floryda nie można brać prysznica nago.
3. W Denver w stanie Kolorado prawo zakazuje pożyczać odkurzacza sąsiadom.
4. W Wielkiej Brytanii, głowa znalezionego na plaży martwego wieloryba należy do króla, ogon zaś do królowej.
5. W Nowym Meksyku kobieta nie może się pokazać w miejscach publicznych nieogolona.
6. W Kanadzie nie wolno podlewać trawnika kiedy pada deszcz.
7. W Minnesocie spanie nago jest surowo zabronione.
8. W Massachusetts chrapanie podlega karze, chyba że wszystkie okna w pomieszczeniu, w którym śpisz są szczelnie zamknięte.
9. W stanie Rhode Island małżeństwo, w którym jeden z partnerów jest niepoczytalny lub jest lunatykiem uważane jest za nieważne.
10. W Wielkiej Brytanii przyklejenie znaczka z wizerunkiem królowej do góry nogami traktowane jest jako zdrada stanu – przestępstwo najwyższej wagi.
11. W Północnej Dakocie bezprawnym jest zasypiać w butach na nogach.
12. W stanie Wirginia łaskotanie kobiet jest nielegalne.
13. Wszyscy mieszkańcy stanu Vermont mają w sobotni wieczór obowiązkowo brać kąpiel.
14. W Zachodniej Wirginii chrapanie w pociągu jest surowo zabronione.
15. W londyńskich taksówkach nie wolno przewozić psów ze wścieklizną oraz zwłok.
16. Każdy mieszkaniec Hawajów może zostać ukarany, jeżeli nie posiada łodzi.
17. W brytyjskim Parlamencie w dalszym ciągu obowiązuje bezwzględny zakaz umierania wewnątrz budynku.
18. W Luizjanie każdy, kto nie spełni obietnicy danej drugiej osobie może wylądować nawet na rok za kratkami.
19. W stanie Missisipi ojciec co najmniej dwójki nieślubnych dzieci trafia na rok do więzienia.
20. W Wielkiej Brytanii w 2006 r. wprowadzono przepis treścią którego zobowiązuje się podatników do  ujawnienie poborcy podatkowemu informacji, których nie chcą mu ujawnić.
21. Natomiast w stanie Ohio obowiązuje kategoryczny zakaz odurzania ryb alkoholem.

Łukasz Więckowicz