Odsetki od odsetek.

Dłużnik nie płaci już kilka miesięcy. Wierzyciel żąda zapłaty sumy głównej oraz odsetek za opóźnienie w płatności. Mija kolejnych kilka miesięcy, a należność nadal jest nieuregulowana. Wreszcie wierzyciel nie wytrzymuje i wnosi sprawę do sądu. Teraz domaga się już nie tylko sumy głównej i  odsetek za opóźnienie w zapłacie ale również odsetek od całej tej sumy, ponieważ dłużnik nie spełnił swojego zobowiązania w stosunku do żadnej z tych należności. Na pierwszy rzut oka jego roszczenie wydaje się jak najbardziej słuszne. Przysługuje mu przecież ustawowe prawo do żądania odsetek za nieterminową spłatę. Ale czy rzeczywiście tak to wygląda?

Nikt nie kwestionuje prawa wierzyciela do naliczania odsetek od niezapłaconego długu. Zasada taka obowiązuje nie tylko w stosunkach cywilnoprawnych, ale też przy innych rodzajach zobowiązań. Problem pojawia się w momencie, gdy poza zaległym zobowiązaniem pieniężnym istnieją również zaległe odsetki od tego zobowiązania. Istnieje wtedy mocna pokusa, aby również zaległe odsetki doliczyć do sumy głównej i dopiero od takiej wartości naliczać następne odsetki, które z wiadomych względów będą wyższe.

Mając na względzie ochronę dłużnika i zapobieżenie sytuacji, gdy dłużnika zrujnuje nawet nie sama zaległa należność, ale odsetki od niej ustawodawca zakazał takich korzystnych dla wierzyciela praktyk. Zakaz anatocyzmu, bo tak nazywa się ta instytucja, zabrania pobierania odsetek od zaległych już odsetek. Nie można także wcześniej umówić się na taką okoliczność, ponieważ klauzula umowna tego dotycząca będzie nieważna (choć sama umowa, w której się znalazła dalej będzie wiązać strony). Dopiero w momencie powstania zaległości strony mogą zgodzić się na doliczenie zaległości odsetkowych do sumy dłużnej (tzw. umowa o procent składany). Dłużnik nie musi  jednak na to przystać, ponieważ tzw. kapitalizacja odsetek czyli doliczenie ich do sumy dłużnej następuje zasadniczo dopiero w chwili wytoczenia o nie powództwa. W tym kontekście bez znaczenia pozostaje wysyłanie pism ponaglających czy wezwań do zapłaty. Miarodajna pozostaje zawsze chwila wniesienia powództwa. Ostatnim wyjątkiem od zakazu pobierania odsetek od zaległych odsetek są pożyczki długoterminowe udzielane przez instytucje kredytowe. Rata długoterminowego kredytu zawiera przeważnie i odsetki i spłatę kapitału, a gdy nie spłacamy jej w terminie bank naliczy sobie odsetki od tej całości.       

Zakaz anatocyzmu i wszystkie wynikające z niego konsekwencje działa niejako w obie strony. Znany jest kazus podatniczki, która rzekomo źle wyliczyła swój podatek i urząd skarbowy nakazał zapłacić jej zaległy podatek wraz z odsetkami. Podatniczka uczyniła to ale jednocześnie odwołała się do sądu, który przyznał jej rację. Urząd skarbowy zwrócił podatek i pobrane odsetki, a nawet zapłacił odsetki za niesłusznie pobrany podatek. Pominął jednak odsetki od przetrzymywanych odsetek podatnika. Dopiero po kilkunastu latach sprawę rozstrzygnął Trybunał Konstytucyjny, stwierdzając że zwracając niesłusznie zapłacony podatek i odsetki, fiskus powinien zapłacić odsetki nie tylko od podatku, ale i od odsetek.  Przez wiele lat płynęły więc odsetki od tych wcześnie skapitalizowanych przez wniesienie powództwa odsetek podatkowych i w efekcie podatniczka wzbogaciła się o pokaźną sumę.

Paweł Chrząszcz