Po ustaniu konkubinatu można domagać się zwrotu nakładów czynionych na majątek partnera.

Z chwilą orzeczenia rozwodu ustaje ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej. Natomiast jeśli któryś z małżonków czynił nakłady ze swojego majątku na rzecz majątku osobistego drugiego małżonka może domagać się zwrotu ich równowartości. Nieco podobnie jest w przypadku konkubentów, gdy któryś z nich czyni nakłady na majątek partnera np. poprzez ponoszenie kosztów remontu nieruchomości będącej własnością konkubenta - po rozstaniu może domagać się zwrotu wydatków jakie poniósł. W razie śmierci partnera adresatem takich żądań będą jego spadkobiercy.

Podstawą roszczeń w takim przypadku będzie art. 405 k.c. zgodnie z którym, kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości. Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem nauki i judykatury, przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu należy stosować zawsze wtedy, gdy brak innej podstawy prawnej, na jakiej możliwe byłoby przywrócenie równowagi majątkowej, naruszonej bez prawnego uzasadnienia, jak również wtedy, gdy inne środki połączone są z większymi trudnościami.

Bogate orzecznictwo Sądu Najwyższego niemal jednolicie przyjmuje, że do rozliczenia konkubinatu, w tym nakładów dokonanych przez konkubentów na majątek jednego z nich, mają zastosowanie przepisy art. 405 i nast. k.c. chyba, że szczególne okoliczności faktyczne sprawy wskazują na istnienie innej podstawy prawnej tych rozliczeń. W określonych sytuacjach, ale raczej stosunkowo rzadko zastosowanie znajdzie  art. 226 § 1 k.c. lub art. 230 k.c. W szczególności przepisy te jednak nie znajdą zastosowania w sytuacji, gdy jeden z pośród konkubentów czynił nakłady nie roszcząc sobie żadnych praw do nieruchomości drugiego partnera, a jedynie z zamiarem wspólnego zamieszkiwania. W takiej sytuacji, czyniącego nakłady partnera nie można uznać za posiadacza samoistnego czy nawet zależnego. Co istotne, pozostający w konkubinacie mogą także uzgodnić między sobą formę rozliczenia nakładów.

Ważką kwestią jaka powstaje w tego typu sprawach jest ustalenie wartości takich nakładów.

Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 maja 2009 r.: „jeżeli zwrot bezpodstawnego wzbogacenia ma nastąpić w pieniądzu, to w razie uwzględnienia powództwa zasądzeniu podlega zwrot aktualnego wzbogacenia, przez co należy rozumieć, zgodnie z art. 405 kc w zw. z art. 316 kpc i stosowanym w drodze analogii art. 363 § 2 kc, zwrot wzbogacenia istniejącego w chwili wyrokowania”. Zdaniem Sądu Najwyższego odmienne rozstrzygnięcie nie prowadziłoby do rzeczywistego przywrócenia naruszonej bez podstawy prawnej równowagi majątkowej szczególnie w sytuacjach, gdy chwila uzyskania korzyści jest odległa od chwili jej zwrotu w pieniądzach. Jedynym słusznym rozwiązaniem, jest zatem przyjęcie, w drodze analogii z art. 363 § 2 k.c., daty wyrokowania, a więc aktualnego stanu wzbogacenia, co najlepiej realizuje cel tej instytucji. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 12 marca 1998 r. (I CKN 522/97), takie rozwiązanie uzasadnia zasądzenie ustawowych odsetek z tytułu opóźnienia także od daty wyrokowania, a nie od daty wcześniejszej.

Pamiętać należy zatem, że zasądzeniu z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia podlega kwota odpowiadająca wartości wzbogacenia istniejącego w chwili wyrokowania, co oznacza konieczność jej ustalenia według stanu wzbogacenia i cen z daty wyrokowania. W praktyce, np. w przypadku konieczności ustalenia stanu nakładów na nieruchomość istniejącego w chwili wyrokowania należy uwzględnić także stopień ich zużycia oraz mając na względzie ceny z tej chwili (wyrokowania).

Ustalenie nakładów według ich stanu z daty dokonania, bez uwzględnienia stopnia zużycia, a według cen z daty wyrokowania, naruszałoby art. 405 k.c., bowiem nie uwzględnia rzeczywistego stanu wzbogacenia istniejącego w chwili orzekania. Takie rozliczenie byłoby niezmiernie krzywdzące dla wzbogaconego, gdy nakłady zostały dokonane wiele lat wcześniej a czyniący je korzystał z nich przez cały ten czas, doprowadzając do zmniejszenia wartości wzbogacenia o stopień zużycia nakładów.

(Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2009 r., sygn. akt: IV CSK 27/2009)

Piotr Bryndal